ثبات سیاست خارجی ایران پس از شهادت آیت الله رییسی

در دوره آیت الله رییسی، ایران مانند دیگر قدرت های منطقه نفوذ و جایگاه خود را در صحنه جهانی گسترش داد. درک این نکته ضروری است، تصمیمات ایران صرفاً به رییس جمهور مربوط نمی شود، بلکه ریشه در متغیرهای گسترده تر نظام بین الملل دارد که همگان بر آن واقف هستند.

به گزارش آزیلاز، «راهبرد معاصر» در مطلبی به نقل از نشریه «The Cradle» نوشت؛ در سال های اخیر جهت گیری سیاست خارجی ایران در «نگاه به شرق» بوده و تجارب و عوامل مختلف مقام های ایران را به تثبیت این رویکرد متقاعد کرده است. با خروج یکجانبه دونالد ترامپ، رییس جمهور سابق آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام یا توافق هسته ای) در سال 2018، اعتماد به غرب از بین رفت. همچنین، استفاده غرب از ابزار تحریم ها همکاری تهران را با شرکای آسیایی و جنوب جهانی مستحکم کرد.

تحولات اخیر در عرصه بین المللی، جمهوری اسلامی را برآن داشت به بازیگری فعال تبدیل شود و موقعیت راهبردی خود را در نظم نوین جهانی حفظ کند.

دونالد ترامپ، رییس جمهور سابق آمریکا با اعلام خروج واشنگتن از توافق هسته ای، ثابت کرد اظهارات رهبر ایران به حق بود و این موضوع رویکرد روحانی را در حوزه سیاست خارجی تضعیف کرد

امیدها و تردیدهای دیپلماتیک

سپتامبر 2013 نخستین تماس مستقیم پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران میان رییس جمهور وقت ایران و همتای آمریکایی اش برقرار شد. رییس جمهور سابق ایران که سال 2013 روی کار آمد، به عنوان فردی به اصطلاح میانه رو، نماینده جناحی بود که به امکان حل اختلافات با آمریکا به وسیله دیپلماسی و گفت و گو معتقد است.

حامیان رویکرد غربی محور، توافق هسته ای سال 2015 میان تهران و واشنگتن را تاییدی بر راهبرد خود می دانستند. در آن زمان، رییس جمهور سابق ایران از این توافق به عنوان پیروزی سیاسی استقبال و تاکید کرد، تهران دیگر از سوی واشنگتن و متحدانش منزوی نخواهد شد.

با وجود این، آیت الله خامنه ای (مد ظله العالی) رهبر انقلاب اسلامی ایران در نخستین سخنرانی خود پس از توافق با نگاه تردیدآمیزی به موضوع پرداختند و تاکید کردند، مسیولان به طرف مقابل اعتماد نکنند، فریب لبخندشان را نخورند و به وعده هایشان اعتماد نکنند.

تقریباً سه سال بعد، دونالد ترامپ، رییس جمهور سابق آمریکا با اعلام خروج واشنگتن از توافق هسته ای، ثابت کرد اظهارات رهبر ایران به حق بود و این موضوع رویکرد روحانی را در حوزه سیاست خارجی تضعیف کرد.

البته، پس از روی کار آمدن آیت الله سید ابراهیم رییسی، رییس جمهور فقید از جناح اصولگرا در سال 2021 این باور که نمی توان به آمریکا اعتماد کرد، بیش از گذشته تقویت شد. از آن زمان تاکنون جمهوری اسلامی با این پیش فرض عمل کرد که غرب، با وجود اظهارات آمریکا مبنی بر بازگشت به توافق هسته ای، هیچ اقدام متقابل سودمندی به نفع تهران نخواهد داشت.

به سوی نظم چندقطبی جهان

بر مبنای اجماع شکل گرفته، نظم جهانی در حال دگرگونی است. آمریکایی ها ادعا می کنند در نقطه عطف قرار دارند و سیاست های امروز دولت ها، مواضع آنها را در نظم جدید تعیین می کند.

در دوره آیت الله رییسی، ایران مانند دیگر قدرت های منطقه نفوذ و جایگاه خود را در صحنه جهانی گسترش داد. درک این نکته ضروری است، تصمیمات ایران صرفاً به رییس جمهور مربوط نمی شود، بلکه ریشه در متغیرهای گسترده تر نظام بین الملل دارد که همگان بر آن واقف هستند.

با شتاب گیری تغییرات از شرق اروپا به غرب آسیا و آفریقا، تهران در حال رقابت برای کسب موقعیتی پیشرفته در نظم پس از دوران تک قطبی است. ایران نخستین کشور غرب آسیا بود که سال 2023 به سازمان همکاری شانگهای ملحق شد و همکاری های گسترده ای با کشورهایی مانند روسیه، چین و 6 کشور دیگر آسیایی با موقعیت راهبردی برقرار کرد. علاوه بر این، ایران سال گذشته به بریکس ملحق شد و به دنبال ایفای نقش مهم در شکل دهی ساختارها و سازوکارهای چندجانبه است. با گنجاندن چهار عضو جدید دیگر شامل مصر، اتیوپی، عربستان و امارات،  بریکس+ 5 اکنون 46 درصد جمعیت جهان و 30 درصد تولید اقتصادی را دراختیار دارد.

با افزایش تعداد اعضا، سهم بریکس از تولید جهانی نفت از 18 به 40 درصد و سهم آن از مصرف نفت از 27 به 36 درصد افزایش خواهد یافت. به همین ترتیب، سهم این گروه در تجارت جهانی کالا از 20 به 25 درصد و سهم آن از تجارت خدمات جهانی از 12 به 15 درصد افزایش خواهد یافت.

جالب اینکه بریکس حدود 45 درصد ذخایر ارزی جهانی را در اختیار خواهد داشت. این موضوع اهمیت طولانی مدت حضور ایران را در چنین ساختاری نشان می دهد. یکی از اهداف اصلی تهران از پیوستن به این گروه ها، مقابله با سیاست های آتلانتیکیست یک جانبه است، زیرا عضویت در بریکس توانایی ایران را برای دور زدن اقدامات تحمیلی غرب افزایش می دهد.

تقویت اتحادهای شرقی

تهران علاوه بر حضور فزاینده در اتحادهای شرق، برای تقویت روابط خود با قدرت های بزرگ اوراسیا، یعنی چین و روسیه تلاش کرده است. با وجود فشار سنگین تحریم های غرب، جمهوری اسلامی تلاش ها برای امضای توافق نامه های بزرگ با پکن و مسکو را تقویت کرد.

این اقدامات با امضای توافقنامه همکاری راهبردی 25 ساله با چین در سال 2021 به ثمر نشست و همکاری های اقتصادی، نظامی و امنیتی را دربر می گرفت که اوایل سال 2022 در دولت آیت الله رییسی اجرا شد.

تاثیر این توافق به سرعت آشکار شد و تجارت ایران و چین میان سال های 2021 تا 2023 به طور قابل توجهی افزایش یافت. تا سال 2022 حجم کل تجارت دو کشور تقریباً به 16 میلیارد دلار رسید که نشان دهنده افزایش هفت درصدی نسبت به سال گذشته است. این افزایش عمدتاً ناشی از واردات نفت ایران به وسیله چین بود که با وجود تحریم های مستمر آمریکا بر توانایی ایران برای تجارت با سایر کشورها تاثیر گذاشته است.

علاوه بر این، جنگ اوکراین باور روسیه را در زمینه گسترش همکاری با کشورهای ضدغربی به ویژه ایران تقویت کرده که مذاکره برای توافقنامه همکاری راهبردی دو کشور در این راستاست.

تهران علاوه بر حضور فزاینده در اتحادهای شرق، برای تقویت روابط خود با قدرت های بزرگ اوراسیا، یعنی چین و روسیه تلاش کرده است

فعال سازی کریدور شمال-جنوب که از مسیر ایران، روسیه و هند را به هم وصل می کند، به دلیل اهمیت اقتصادی بین المللی موفقیت بیشتری برای کشورهای ترانزیتی به ارمغان می آورد. روسیه نخستین محموله خود را  از این کریدور جولای 2022 صادر کرد.

 تحریم های غرب علیه مسکو عامل اصلی کرملین برای توسعه همکاری های اقتصادی با تهران بود. در نتیجه، با تمایل فزاینده مسکو به همکاری، جمهوری اسلامی این فرصت را دارد در راستای دیدگاه خود برای ایفای نقش پررنگ در نظم نوین جهانی، روابطش را تقویت کند.

همکاری های دفاعی میان پکن، مسکو و تهران در چند سال گذشته سرعت گرفته است. این سه کشور از سال 2019 پنج رزمایش مشترک انجام داده اند که بالاترین میزان فعالیت نظامی مشترک آنها در تاریخ است.

تداوم سیاست خارجی ایران

مادلین آلبرایت، وزیر امور خارجه فقید ایالات متحده در کتاب خود بر اهمیت نهادها و قوانین هر کشور برای حفظ ثبات داخلی و اثربخشی در سیاست خارجی تاکید و استدلال می کند، این نهادها و قوانین چارچوبی فراهم می کنند که قدرت را محدود و تداوم و موفقیت بلندمدت سیاست خارجی دولت را بدون توجه به تغییر در رهبری تضمین کند. این اصل به طور قابل توجهی مربوط به ایران است که نهادینه شدن سیاست خارجی به آن اجازه می دهد در برابر شوک هایی مانند درگذشت رییس دولت و وزیر امور خارجه اش مقاومت کند.

دولتی که سیاست خارجی آن به ثبات نهادها بستگی دارد تا افراد، انعطاف پذیرتر است. زیرا خطوط کلی سیاست خارجی از منافع این نهادها نشیت می گیرد که اساساً مبتنی بر منافع دولت است. با درک این واقعیت، تحلیلگران غربی به این نتیجه دست یافته اند پس از جان باختن آیت الله رییسی و امیرعبداللهیان، تغییر چشمگیری در سیاست خارجی ایران ایجاد نخواهد شد.

این موضوع نشان می دهد جهت گیری سیاست خارجی کنونی ایران نه تنها بر مبنای پیشینه ایدیولوژیک جمهوری اسلامی، بلکه بر مبنای منافع عمل گرایانه دولت شکل می گیرد که تداوم رویکرد دولت سیزدهم را در ایران ایجاب می کند.

پایان خبر آزیلاز