مسجد تاریخی اکبریه لاهیجان مرمت می شود

۳۱ مردادماه، روز جهانی مسجد نامگذاری شده است. به همین مناسبت بنا داریم یکی از قدیمی ترین مساجد تاریخی گیلان را معرفی کنیم. مسجدی که در قرن چهارم و در شهری ساخته شد که زمانی پایتخت حکمرانان محلی گیلان یعنی کیائیان بود. «مسجد اکبریه» در شهر لاهیجان، یکی از مساجد تاریخی گیلان است که شالوده اصلی آن در قرن چهارم هجری نهاده شده و در دوره صفویه مرمت و در اوایل دوره قاجار توسعه یافته؛ به دلیل قدمت و نوع معماری این بنای ارزشمند، مسجد اکبریه پیش از انقلاب ۱۳۵۷ و در آذرماه سال ۱۳۵۴ به شماره ۱۲۲۷ در فهرست آثار ملی ثبت می شود.

به تازگی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان، از مرمت دوباره این مسجد ارزشمند با همکاری اداره کل اوقاف و امور خیریه خبر داده است. طبق قانون، متولی بناهای مذهبی اداره اوقاف است و بر همین اساس هزینه کرد مرمت دوباره مسجد اکبریه با نظارت اداره میراث فرهنگی و تامین اعتبار اداره اوقاف انجام خواهد شد.

بنای تاریخی مسجد اکبریه در جنوب غربی مجموعه میراثی «چهار پادشاهان» و در محله قدیمی گابنه شهر لاهیجان قرار دارد. مسجد در کوچه ای باریک و درست روبروی بقعه سید ابراهیم قرار دارد (مردم شرق گیلان آرامگاه بزرگان و یا سادات محلی را بقعه می گویند). درب ورودی حیاط مسجد، چوبی است و در یک طاق آجرچینی هلالی قرار گرفته و سردرب و دیواره حیاط تماما با سفال های کوزه ای پوشیده شده است. وقتی وارد حیاط می شویم، بنایی دو طبقه با نمایی سفیدرنگ و تزئینات گچبری در ترازه آن نمایان می شود. بام حلب پوش و لمبه کوبی چوبی و دامنه حلب بام نیز تزئین شده است.

در بخشی از حیاط مسجد که مشجر است، چند اتاق قدیمی و سفال پوش قرار دارد که به گفته یکی از کارشناسان اداره میراث فرهنگی لاهیجان – که به عنوان راهنما آمده است – مربوط به دوره پهلوی بوده و به عنوان حوزه علمیه و محل درس و استراحت طلبه ها مورد استفاده قرار می گرفت.

مناره آجری و کم ارتفاع مسجد که گنبدی مخروطی دارد، جدا از ساختار مسجد ساخته شده است. این سبک، یعنی جدایی مناره از بدنه در دوره سلجوقی رواج داشت و همین نشانه کافی است تا به قدمت تاریخی این مسجد پی ببریم. مناره، تزئینات آجری دارد و با یک راه پله باریک آجری به ماذنه می رسد. مناره در داربست هایی اسیر افتاده و از زنگ زدگی داربست ها می توان فهمید چند سالی می شود که دور مناره را دربرگرفته اند؛ پایین ماذنه، اتاقکی پر از سفال های آبی استخری شکسته شده است.

از درب چوبی ماذنه که وا رد می شوید، شبستانی زیبا پیش روی بیننده گشوده می شود که از نوع معماری ستون ها و آجرچینی های چندضلعی می توان فهمید قدیمی تر از بخش جلوی ساختمان است. در میانه ستون های شبستان، حوضی مستطیل شکل قرار دارد.

این بخش از مسجد، به گفته کارشناس راهنما، در دوره صفویه و بخش جلویی مسجد در زمان قاجار ساخته شده است. در گوشه ای از بخش قدیمی مسجد، راه پله آجری باریکی است که به طبقه دوم مسجد می رسد. طبقه بالا، مانند طبقه نخست قرینه ساخته شده، شبستان این بخش نیز ستون های آجری دارد و جالب آنکه در طبقه دوم نیز حوض مستطیل شکلی در میانه شبستان قرار دارد.

وقتی از طاق های قوسی طبقه دوم، محیط پیرامون مسجد را می نگرید، متوجه تخریب بخش های زیادی از این مسجد می شوید. مسجدی که به گفته کارشناس اداره میراث فرهنگی لاهیجان، این بخش از مسجد عملا در زمان توسعه مسجد در دوره قاجار، نیمه کاره رها شده است. به گفته کارشناس اداره میراث فرهنگی لاهیجان، آنچه از مجموعه تاریخی مسجد اکبریه به جا مانده، چهار بخش اصلی مربوط به دوره های تاریخی متفاوت بوده و شامل مناره (قرن چهارم قمری)، وضوخانه، شبستان رواق و دهلیزهای ضلع شمالی (دوره صفوی)، شبستان ضلع جنوبی(دوره قاجار) و اتاق های واقع در حیاط شرقی برای آموزش طلاب (دوره پهلوی) است.

در شبستان اصلی مسجد و در بخشی که در دوره قاجار ساخته شده، کتیبه ای قرار دارد که نام بانی و سازنده مسجد حک شده است و از همین کتیبه می توان وجه تسمیه مسجد را فهمید. مسجد اکبریه در دوره صفویه یک بار مرمت می شود و در زمان قاجار برای بار دوم مرمت شده و توسعه می یابد. بخش جدید مسجد در زمان «فتحعلی شاه قاجار» و به دست «علی اکبرخان»، حاکم وقت لاهیجان، ساخته شده و وجه تسمیه نام مسجد نیز برگرفته از نام حاکم وقت است.

این کتیبه ۲۱ بیت شعر دارد که متن کامل آن در جلد دوم کتاب «از آستارا تا استرآباد» منتشر شده است. کتیبه ای با اشعاری مطول که در ابتدا چنانچه رسم بود، شاه وقت تمجید شده و در ادامه نام بانی و سال ساخت ذکر شده است:

«بعهد فتحعلی شاه شهریار عجم/ طراز افسر کاوس و زیب مسند جم

بحکم خسرو عادل بشهر لاهیجان/ فراز مسند فرماندهی نهاده قدم

بنا نها چنین مدرس و چنان مسجد/ که این مدینه علم است و آن حریم حرم

زبانی این دو بنا شد چو اکبریه بنام/ بماند نام نکویش همیشه در عالم

نوشت از پی تاریخ هر دو کلک صبا/ شده مدینه علم و حرم قرین بهم»

در پایان نیز نام کاشی کار کتیبه به این شکل آمده است: «کتیبه المذنب زین العابدین کاشانی مستوفی دیوان اعلی ۱۲۳۹

برخی پژوهشگران می نویسند، مسجد اکبریه به دلیل سعایت سخن چینان به دربار فتحعلی شاه قاجار ناتمام می ماند و اگر این مسجد تکیمل می شد و گنبد مسجد ناتمام نمی ماند، بنای مسجد اکبریه با مسجد «آیاصوفیه» در شهر استانبول ترکیه برابری می کرد(نک، محمد مهدوی لاهیجانی، جغرافیای گیلان)

«یاسنت لوئی رابینو»، نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، نیز به ناتمامی مسجد و ساخته نشدن گنبد اشاره دارد: مسجد اکبریه در سال ۱۲۹۳ ه.ق به وسیله حاجی علی اکبر حاکم لاهیجان بنا شده است. در صفحه ای از مرمر تاریخ بنای این ساختمان ضمن یک رباعی نشان داده شده است. مسجد دارای سه گنبد مجلل است که تاکنون به اتمام نرسیده است.

هم او ذکر کرده که به علت شکایت برخی متنفذین لاهیجان در نزد شاه قاجار، حاج علی اکبرخان متهم می شود که در لاهیجان مشغول ساختن کاخ شده است و همین امر موجب تکمیل نشدن گنبدهای مسجد می شود.

برخی کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند، «تزئینات این مسجد هم بر حساسیت ها افزوده بود و بررسی تزئینات بیرونی از قبیل آونگ های قسمت شرقی و تزئینات کنگره ای چلیپا شکل احتمالا حساسیت هایی را در آن دوره برانگیخته که منجر به شکایت اهالی از حاکم لاهیجان نزد شاه قاجار شده است.(نک، پنج پیران)

دکتر مینو خاکپور، عضو هیئت علمی دانشگاه نیز درباره مشخصات مسجد اکبریه می نویسد: «در حاشیه محراب، کاشی کاری از آیات قرآنی با خط نسخ دیده می‌شود. ارتفاع تک مناره آجری با گلدسته زیبای مسجد از سطح زمین ۱۸ متر است. این گلدسته در گوشه شمال شرقی ساختمان مسجد واقع شده و دارای سقفی رک با پوشش بیرونی از کاشی به رنگ آبی آسمانی، زرد، سیاه و سفید است. شبستان اصلی مسجد با ابعادی در حدود ۱۶× ۲۵ متر به شکل مستطیل کشیده، دارای چهار فیلپای بزرگ یک در وسط می‌باشد که استحکام خاصی به گنبدهای شبستان و سقف بنا می‌بخشند. بر روی این فیلپاها و نیمه فیلپاهای جانبی، طاق‌هایی به صورت جناقی و از نوع «پنج‌وهفت» زده شده‌ تا از این طریق وزن سنگین سربندی بنا و گنبدهای شبستان را به این فیلپاها و از آنجا به زمین انتقال دهند. برای تبدیل فضای چهارگوش بین فیلپاها که به صورت مربع یا مستطیل است از رسمی بندی استفاده شده است. طاق‌های جناقی جانبی و متصل به نیم فیلپاها کوتاه‌تر از طاق های جانبی میانی هستند.

پایین فیلپاها از ارتفاع ۱۰۰ تا ۱۱۰ سانتیمتر کاشی کاری است. نقش کاشی‌ها گل و بوته‌ اسلیمی و به رنگ‌های لاجوردی، سبز، زرد، قهوه‌ای تیره، سیاه و قرمز می‌باشد. کاشی‌ها دارای ویژگی‌های کاشی کاری قاجار به خصوص رنگ زرد مربوط به آن دوره می‌باشند. در فضای شبستان مابین فیلپاها و دیوارها سه گنبد بزرگ در وسط شبستان و شش گنبد کوچک در دو طرف گنبدهای بزرگ جای گرفته‌اند که فضای سقف شبستان را می‌پوشانند. ارتفاع گنبدهای بزرگ میانی ۱۱ متر و ارتفاع گنبدهای کوچک جانبی ۹.۳۰ متر تا کف شبستان می‌باشد و نوع قوسی که در آنها بکار رفته شبدری کند می باشد. ارتفاع گنبد شبستان حدود ۱۱ متر و گنبدهای جانبی کاسه برگشته ۹.۳۰ متر است.»

پایان خبر آزیلاز