آتشفشان های فعال در ایران

ایران، سرزمینی با پهنای وسیع و جغرافیایی متنوع، در قلب فلات قاره ای جای گرفته که از دیرباز شاهد رخدادهای زمین شناختی شگرف بوده است. در زیر پوست این خاک پهناور، کوه هایی نهفته اند که با دهانه های آتشین خود، داستان میلیون ها سال تحولات زمین را روایت می کنند. حضور آتشفشان های متعدد، چه فعال و چه خاموش، به چشم اندازهای طبیعی ایران شکوهی خاص بخشیده و در شکل گیری اقلیم، منابع آب و خاک، و حتی فرهنگ و اساطیر این مرز و بوم نقش بسزایی داشته است. در ایران، ۱۰ کوه آتشفشانی بزرگ و شناخته شده وجود دارد که در میان آن ها، سه آتشفشان دماوند، تفتان و بزمان به عنوان نمادهای بارز فعالیت های زمین گرمایی، توجه محققان و علاقه مندان به طبیعت را به خود جلب کرده اند. این کوه ها، از بلندترین قله های سر به فلک کشیده البرز تا جوان ترین مخروط های آتشفشانی، نه تنها از نظر زمین شناسی بلکه از جنبه های گردشگری و فرهنگی نیز دارای اهمیت ویژه ای هستند.

این مقاله سفری جامع به دنیای آتشفشان های فعال در ایران را آغاز می کند. در این مسیر، ابتدا به تعریف و مکانیزم فعالیت آتشفشان ها پرداخته می شود تا درکی عمیق از این پدیده طبیعی به دست آید. سپس، دسته بندی آتشفشان ها بر اساس میزان فعالیتشان تشریح شده و به ابهامات رایج در این زمینه پاسخ داده خواهد شد. در ادامه، فهرستی جامع از آتشفشان های ایران ارائه و سپس به تفصیل به ویژگی ها، تاریخچه فوران، و پتانسیل فعالیت آتشفشان های اصلی و کمتر شناخته شده پرداخته می شود. هدف نهایی این است که این محتوا به عنوان یک مرجع قابل اعتماد، اطلاعاتی دقیق و کاربردی در اختیار دانشجویان، محققان، کوهنوردان و همه علاقه مندان به طبیعت شگفت انگیز ایران قرار دهد.

آتشفشان چیست؟ تعریف، انواع و مکانیزم فعالیت

آتشفشان پدیده ای زمین شناختی است که در آن مواد مذاب، گازها و قطعات جامد از اعماق زمین به سطح پوسته راه می یابند. این پدیده ها نتیجه فرآیندهای پیچیده ای هستند که در گوشته و هسته زمین رخ می دهند و انرژی نهفته درونی سیاره را به سطح منتقل می کنند. ساختار یک آتشفشان اغلب شامل یک مخروط اصلی است که در بالای آن دهانه ای به نام کراتر قرار دارد. مواد مذاب، موسوم به ماگما، از طریق مجرایی به نام دودکش از مخزن ماگما در عمق زمین به سطح صعود می کنند. هنگامی که ماگما به سطح زمین می رسد، به گدازه تبدیل می شود.

اجزای اصلی یک آتشفشان

• مخزن ماگما: محفظه ای در زیر پوسته زمین که ماگما در آن جمع می شود.
• دودکش: کانالی که ماگما را از مخزن به سطح زمین هدایت می کند.
• دهانه (کراتر): حفره ای کاسه ای شکل در بالای آتشفشان که مواد از آن خارج می شوند.
• مخروط آتشفشانی: ساختار کوه مانندی که از تجمع گدازه ها، خاکسترها و مواد آذرآواری اطراف دهانه تشکیل می شود.
• فومرول: شکاف هایی که از آن ها گازها و بخارات آتشفشانی خارج می شوند.

انواع آتشفشان ها

آتشفشان ها بر اساس شکل ظاهری و نوع فوران به چند دسته اصلی تقسیم می شوند:

• آتشفشان های چینه ای (Stratovolcanoes): این نوع آتشفشان ها، مانند دماوند و سبلان، مخروطی شکل و دارای دامنه های شیب دار هستند. آن ها از لایه های متناوبی از گدازه ها، خاکسترها و سنگ های آذرآواری تشکیل شده اند و فوران های انفجاری دارند.
• آتشفشان های سپری (Shield Volcanoes): این آتشفشان ها دامنه های ملایم و شکلی شبیه به سپر خوابیده دارند. فوران های آن ها عمدتاً شامل گدازه های روان و کم ویسکوزیته است و کمتر انفجاری هستند.
• مخروط های خاکستر (Cinder Cones): این ها کوچک ترین و ساده ترین نوع آتشفشان ها هستند که از انباشت قطعات کوچک گدازه (خاکستر) اطراف دهانه تشکیل می شوند و دامنه های شیب داری دارند.

نحوه تشکیل آتشفشان ها و ارتباط با صفحات تکتونیکی

فعالیت های آتشفشانی در اکثر موارد با حرکت صفحات تکتونیکی زمین مرتبط است. فلات ایران در محل تلاقی صفحات عربی و اوراسیا قرار دارد. این صفحات در حال حرکت و برخورد با یکدیگر هستند و این حرکت باعث ایجاد مناطق فرورانش، گسل ها و کمان های آتشفشانی می شود. ماگما در این مناطق، به ویژه در اثر ذوب شدن پوسته فرورانده شده، تشکیل می شود و با فشار به سمت بالا حرکت کرده و آتشفشان ها را به وجود می آورد. آتشفشان های ایران، به ویژه در رشته کوه های البرز و زاگرس و همچنین در مناطق شرقی، محصول همین تنش های تکتونیکی و فرآیندهای زمین ساختی پیچیده ای هستند که از میلیون ها سال پیش در حال وقوع بوده اند.

دسته بندی آتشفشان ها بر اساس فعالیت (فعال، نیمه فعال، خفته، خاموش)

دسته بندی آتشفشان ها بر اساس میزان فعالیتشان، یکی از چالش برانگیزترین مباحث در زمین شناسی است، چرا که مرز بین این دسته ها گاهی اوقات بسیار ظریف و وابسته به معیارهای خاص است. به طور کلی، زمین شناسان چهار دسته اصلی را برای طبقه بندی آتشفشان ها در نظر می گیرند:

آتشفشان فعال (Active Volcano)

آتشفشانی فعال نامیده می شود که در ۱۰,۰۰۰ سال اخیر حداقل یک بار فوران کرده باشد یا نشانه های قوی و مداومی از فعالیت از خود نشان دهد. این نشانه ها می تواند شامل خروج گاز، بخار، چشمه های آب گرم و حرکات زمین لرزه ای باشد. آتشفشان های فعال در هر لحظه پتانسیل فوران مجدد را دارند و به طور مداوم تحت نظر دانشمندان قرار می گیرند.

آتشفشان نیمه فعال یا خفته (Dormant Volcano)

این آتشفشان ها فوران ماگمایی در ۱۰,۰۰۰ سال اخیر نداشته اند، اما نشانه هایی از فعالیت زمین گرمایی مانند خروج گاز، بخار، وجود چشمه های آب گرم، یا تغییرات در ترکیب گازهای خروجی از خود نشان می دهند. آتشفشان های خفته می توانند در آینده دوباره فعال شوند و به همین دلیل، پایش آن ها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در منابع عمومی گاهی این آتشفشان ها را خاموش می نامند، اما از دیدگاه زمین شناسی، تفاوت عمده ای بین آتشفشان خفته و خاموش وجود دارد.

آتشفشان خاموش یا منقرض شده (Extinct Volcano)

آتشفشانی خاموش محسوب می شود که هیچ گونه نشانه ای از فعالیت در ده ها یا صدها هزار سال گذشته نداشته باشد و هیچ انتظار معقولی برای فوران مجدد آن در آینده نزدیک وجود نداشته باشد. در این آتشفشان ها، منبع ماگما از بین رفته یا مسدود شده است.

نکته مهم: تفاوت ها و ابهامات

یکی از مهم ترین ابهامات در طبقه بندی آتشفشان ها در ایران، مربوط به دماوند و سبلان است. برخی منابع عمومی آن ها را خاموش تلقی می کنند، در حالی که شواهد زمین شناختی حاکی از فعالیت های فومرولی (خروج گاز و بخار) و چشمه های آب گرم در این مناطق است. با توجه به تعریف زمین شناسی، دماوند با آخرین فوران ماگمایی در حدود ۷,۵۰۰ سال پیش و فعالیت های مداوم فومرولی، باید در دسته آتشفشان های فعال یا حداقل نیمه فعال قرار گیرد. سبلان نیز با وجود چشمه های آب گرم و فعالیت های فومرولی مشاهده شده، در دسته نیمه فعال جای می گیرد. تفتان و بزمان نیز با خروج مداوم گاز و بخار و سابقه فوران در گذشته های دورتر، به عنوان آتشفشان های فعال یا نیمه فعال شناخته می شوند. این دقت در تعریف، به درک صحیح پتانسیل های زمین لرزه ای و آتشفشانی منطقه کمک شایانی می کند.

از دیدگاه زمین شناسی، آتشفشانی که در ۱۰,۰۰۰ سال اخیر فوران ماگمایی داشته یا نشانه های قوی از فعالیت زمین گرمایی بروز می دهد، فعال محسوب می شود و این تعریف بسیاری از تصورات رایج را دگرگون می کند.

فهرست کامل آتشفشان های ایران (معرفی کلی)

ایران دارای شماری از کوه های آتشفشانی است که هر یک ویژگی های منحصر به فرد خود را دارند. در این بخش، به معرفی کلی این آتشفشان ها می پردازیم که برخی از آن ها شهرت جهانی دارند و برخی دیگر کمتر شناخته شده اند:

نام آتشفشان	موقعیت تقریبی	استان	ارتفاع از سطح دریا (متر)	وضعیت فعالیت
دماوند	رشته کوه البرز مرکزی	مازندران	۵۶۱۰	فعال / نیمه فعال (فومرولی)
تفتان	جنوب شرقی زاهدان	سیستان و بلوچستان	۳۹۴۰	فعال (فومرولی)
سبلان	شمال غرب اردبیل	اردبیل	۴۸۱۱	نیمه فعال (فومرولی)
بزمان	جنوب سیستان و بلوچستان	سیستان و بلوچستان	۳۵۰۱	نیمه فعال (فومرولی)
سهند	جنوب تبریز	آذربایجان شرقی	۳۷۱۰ (قوچ گلی داغ)	نیمه فعال / خفته (فومرولی)
قلعه حسن علی	شمال شرق جیرفت	کرمان	۲۳۰۲	خاموش
ملک سیاه کوه	مرز ایران و افغانستان	سیستان و بلوچستان	۱۶۳۳	خاموش
سراخر	شمال شرق بیرجند	خراسان جنوبی	۲۱۷۰	خاموش
درازو	جنوب شرق کرمان	کرمان	۲۱۵۰	خاموش
میدان آتشفشانی شهسواران	جنوب کرمان	کرمان	۲۵۰۰ (تخمین)	خاموش

در ادامه این مقاله، به بررسی دقیق تر مهم ترین آتشفشان های فعال و نیمه فعال ایران که ذکر شد، می پردازیم.

آتشفشان های فعال و نیمه فعال اصلی ایران (جزئیات کامل)

در این بخش، به بررسی جامع و دقیق پنج آتشفشان فعال و نیمه فعال اصلی ایران می پردازیم؛ کوه هایی که هر یک داستانی از قدرت های نهفته زمین را در دل خود دارند و به نحوی در شکل گیری جغرافیای فلات ایران مؤثر بوده اند.

کوه دماوند: ببر خفته البرز

کوه دماوند، بلندترین قله ایران و قاره آسیا و یکی از باشکوه ترین نمادهای طبیعی و اساطیری این سرزمین، در بخش مرکزی رشته کوه البرز و در استان مازندران واقع شده است. ارتفاع دقیق این کوه عظیم ۵۶۱۰ متر از سطح دریا است و به دلیل نزدیکی به پایتخت و دسترسی نسبتاً آسان، مقصدی محبوب برای کوهنوردان و طبیعت گردان داخلی و خارجی به شمار می رود. دماوند یک آتشفشان چینه ای است که از لایه های متعددی از گدازه و خاکستر تشکیل شده است.

از نظر وضعیت فعالیت، دماوند یک آتشفشان فعال با نشانه های نیمه فعال فومرولی است. شواهد این فعالیت شامل خروج مداوم گازهای گوگردی، به ویژه از دهانه های اصلی در ارتفاعات، وجود چشمه های آب گرم متعدد در دامنه های آن (مانند لاریجان) و همچنین حوضچه یخی در دهانه قله است. این حوضچه یخی با قطر تقریبی ۳۰۰ متر، در فصول سرد سال تشکیل می شود و نشان دهنده دمای پایین و فعالیت های زمین گرمایی در دهانه است.

آخرین فوران ماگمایی بزرگ دماوند حدود ۷,۵۰۰ سال پیش رخ داده است که با معیارهای زمین شناسی، آن را در دسته آتشفشان های فعال قرار می دهد. این فوران ها در دوره های مختلف از حدود ۱.۷۸ میلیون سال پیش آغاز شده و تا حدود ۲۸۰,۰۰۰ تا ۶۰۰,۰۰۰ سال پیش و سپس به ۷,۵۰۰ سال قبل ادامه یافته است. در سال ۱۳۸۶، خروج دود و بخار از قله دماوند مشاهده شد که بسیاری را نگران فعال شدن مجدد آتشفشان کرد. اما بررسی های زمین شناسان نشان داد که این پدیده عمدتاً ناشی از نفوذ آب های سطحی و بارش ها به داخل قله و تماس آن ها با سنگ های داغ زیرین بود که منجر به افزایش تولید بخار آب و گازهای سطحی شد.

پتانسیل و خطرات دماوند به دلیل نزدیکی به مناطق پرجمعیت مانند تهران، اهمیت بالایی دارد. هرچند فوران ماگمایی آن در آینده نزدیک دور از انتظار است، اما فعالیت های فومرولی و خروج گازهای سمی می تواند خطراتی را برای کوهنوردان و حتی مناطق اطراف ایجاد کند. مجله نشنال جئوگرافیک در سال ۲۰۱۳، دماوند را دهمین کوه خطرناک جهان معرفی کرد، که این رتبه بندی بیشتر به دلیل موقعیت استراتژیک و پتانسیل تأثیرات گسترده آن در صورت فوران بزرگ، در نظر گرفته شده است.

کوه تفتان: فعال ترین آتشفشان ایران

کوه تفتان در جنوب شرقی شهر زاهدان، در استان سیستان و بلوچستان واقع شده و با ارتفاع ۳۹۴۰ متر (برخی منابع ۴۱۱۰ متر از سطح دریا را ذکر می کنند)، یکی از برجسته ترین آتشفشان های ایران است. نام تفتان به معنای «مکان گرما» است و این نام گذاری به خوبی گواه بر فعالیت های زمین گرمایی این کوه است. تفتان تنها آتشفشان ایران است که دارای چهار قله و سه دهانه آتشفشانی مشخص است و از نظر زمین شناسی، فعال ترین آتشفشان کشور محسوب می شود.

فعالیت های مداوم تفتان شامل خروج پیوسته گازهای گوگردی، اسید سولفوریک و دی اکسید کربن از دهانه های آن است. این گازها، به ویژه در ترکیب با رطوبت و آب، می توانند به تیزاب سلطانی (اسیدهای بسیار قوی) تبدیل شوند که سمی و خطرناک است. گدازه های اطراف این کوه، منطقه ای به وسعت تقریبی ۳۰۰ کیلومتر مربع را پوشانده اند. دوره فعالیت آتشفشان تفتان از پلیوسن آغاز شده و تا کواترنر ادامه یافته است.

آخرین فوران های گازی شدید تفتان در سال های ۱۳۴۹ و ۱۳۵۰ خورشیدی گزارش شده است. شواهد زمین شناسی نشان می دهد که اولین فوران تفتان حدود ۲.۵ میلیون سال پیش در ۲۰ کیلومتری قله امروزی رخ داده است. این فوران ها شامل گدازه های داسیتی و آندزیتی بودند. پس از یک دوره آرامش نسبی، فعالیت های انفجاری مجدد منجر به تشکیل چاله های فرسایشی و پوشاندن گدازه های قدیمی با خاکسترهای جدید شد. وجود چشمه های آب گرم با حرارت بالا در دامنه های تفتان، تأییدکننده فعالیت های زمین گرمایی و نیمه فعال بودن آن است. کوهنوردان و مردم محلی، ابر سفیدرنگی را که تا فاصله ۱۰۰ کیلومتری از قله مشاهده می شود، به عنوان نمادی از فعالیت های درونی این کوه می دانند.

کوه بزمان: جوان ترین آتشفشان ایران

کوه بزمان، واقع در جنوب استان سیستان و بلوچستان و در ۱۱۰ کیلومتری شمال غرب ایرانشهر و جنوب غربی کوه تفتان، با ارتفاع ۳۵۰۱ متر از سطح دریا، به جوان ترین آتشفشان ایران شهرت دارد. این کوه نیز از نوع چینه ای بوده و دارای دهانه ای به قطر حدود ۵۰۰ متر است که قطعات بزرگ گدازه در آن دیده می شود.

وضعیت فعالیت بزمان نیمه فعال است و شواهد این فعالیت شامل خروج بخارات دی اکسید کربن و وجود مخروط های بازالتی جوان با رنگ های تیره در دامنه های آن است. این مخروط های بازالتی نشان دهنده فوران های گدازه های روان و جدیدتر هستند که به آن ویژگی های منحصر به فردی بخشیده است.

تاریخچه فوران های بزمان نشان می دهد که اولین فعالیت آن حدود ۴.۶ میلیون سال پیش آغاز شده، اما آخرین فوران قابل توجه آن در حدود ۴۱,۰۰۰ سال پیش رخ داده است. این تاریخچه، بزمان را در دسته آتشفشان های فعال از نظر زمین شناسی قرار می دهد، هرچند که در طول تاریخ اخیر خود، فوران انفجاری ماگمایی بزرگی را تجربه نکرده است. جریان های عظیم گدازه در دامنه های شرقی و شمالی این کوه، مخروط هایی با شیب تند ایجاد کرده اند که گواه بر فعالیت های گذشته آن است.

کوه سبلان: آتشفشان آرام با دریاچه یخی

کوه سبلان، با ارتفاع ۴۸۱۱ متر، سومین قله بلند ایران پس از دماوند و علم کوه، در استان اردبیل و در شمال غرب کشورمان قرار دارد. این کوه آتشفشانی چینه ای، به خاطر زیبایی های طبیعی و به ویژه دریاچه یخی منحصربه فردی که در دهانه قله آن قرار گرفته، شهرت فراوانی دارد. این دریاچه بیضی شکل با عمق تقریبی ۴۰ متر، حتی در فصل های گرم سال نیز دمایی نزدیک به صفر درجه سانتی گراد دارد و از جاذبه های بی نظیر گردشگری و طبیعی ایران محسوب می شود.

سبلان از نظر وضعیت فعالیت، یک آتشفشان نیمه فعال در نظر گرفته می شود. شواهد فعالیت آن شامل وجود چشمه های آب گرم متعدد با خاصیت گوگردی در دامنه های کوه (مانند سرعین و مشکین شهر) است. این چشمه ها نشان دهنده فعالیت های زمین گرمایی و انتقال حرارت از عمق زمین هستند. در سال ۱۳۹۲، گزارش هایی مبنی بر خروج دود و بخار از یکی از قله های سبلان در مسیر جاده مشکین شهر منتشر شد که احتمالاً ناشی از تغییراتی در ترکیب بخارات و دما بوده است. زمین شناسان معتقدند که سبلان در وضعیت فعالیت فومرولی قرار دارد، به این معنی که از آن گازها و بخارات آتشفشانی و آب های گرم منتشر می شود که می تواند نشانه ای از پتانسیل فعالیت مجدد در آینده باشد.

تاریخچه فعالیت سبلان به دوره ائوسن بازمی گردد و شکل گیری آن به دوره پلیوسن نسبت داده می شود. آخرین فعالیت های قابل توجه سبلان در دوره هولوسن (حدود ۱۰,۰۰۰ سال پیش تاکنون) رخ داده است. امروزه، با وجود اینکه برخی آن را خاموش می پندارند، اما وجود چشمه های آب گرم و فعالیت های فومرولی، سبلان را در رده آتشفشان های نیمه فعال جای می دهد که نیازمند پایش مستمر است.

کوه سهند: عروس کوه های ایران

رشته کوه سهند، که به دلیل مراتع سرسبز و پوشش گیاهی غنی اش به «عروس کوه های ایران» شهرت دارد، در استان آذربایجان شرقی و در جنوب شهر تبریز واقع شده است. این رشته کوه دارای قله های متعدد است که بلندترین آن ها، «قوچ گلی داغ»، با ارتفاع ۳۷۱۰ متر از سطح دریا، از زیباترین جلوه های طبیعی منطقه به شمار می رود. سهند یک آتشفشان چینه ای با مخروطی پهن است که از خاکسترهای فراوان و دره های عمیق ناشی از فرسایش آب های جاری تشکیل شده است.

کوه سهند از نظر وضعیت فعالیت، در دسته آتشفشان های نیمه فعال یا خفته قرار می گیرد. شواهد فعالیت آن شامل وجود چشمه های آب گرم متعدد در دامنه های آن است که نشان دهنده فعالیت های زمین گرمایی زیرین است. این آتشفشان در ارتباط با گسل سلطانیه-تبریز و همچنین مرکز آتشفشانی ارمنستان قرار دارد که نشان دهنده جایگاه آن در یک منطقه فعال از نظر زمین ساختی است.

فعالیت آتشفشانی سهند در چند مرحله و در طول عمر ۱۲ تا ۱۴ میلیون ساله آن رخ داده است. آخرین فوران قابل توجه سهند، به احتمال زیاد در دوره هولوسن بوده، هرچند که تاریخ دقیق آن به طور کامل مشخص نیست. پوشش گیاهی غنی سهند، نه تنها زیبایی خاصی به آن بخشیده، بلکه از نظر زیست محیطی و اقتصادی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است و این منطقه را به یکی از قطب های گردشگری طبیعی تبدیل کرده است.

آتشفشان های کمتر شناخته شده ایران (معرفی مختصر)

علاوه بر آتشفشان های مطرح و شناخته شده ایران، چندین آتشفشان دیگر نیز در مناطق مختلف کشور وجود دارند که از نظر زمین شناسی مهم هستند، اما کمتر مورد توجه عموم قرار گرفته اند. این آتشفشان ها عمدتاً در دسته خاموش یا نیمه فعال با نشانه های فعالیت اندک طبقه بندی می شوند.

قلعه حسن علی (کرمان)

این آتشفشان در شمال شرق شهرستان جیرفت در استان کرمان واقع شده و بیشتر به صورت مجموعه ای از مخروط های آتشفشانی به ارتفاع حدود ۲۳۰۲ متر است. قلعه حسن علی امروزه خاموش محسوب می شود و فعالیت ماگمایی جدیدی از آن گزارش نشده است، اما بررسی های زمین شناختی نشان از تاریخچه آتشفشانی آن دارد.

ملک سیاه کوه (سیستان و بلوچستان)

ملک سیاه کوه در منطقه مرزی ایران و افغانستان و پاکستان، در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. این کوه با ارتفاع تقریبی ۱۶۳۳ متر، یک آتشفشان خاموش به شمار می رود. ساختار آن بیشتر به صورت تپه هایی از گدازه و سنگ های آذرآواری قدیمی است.

سراخر (خراسان)

آتشفشان سراخر در شمال شرق شهر بیرجند، در استان خراسان جنوبی واقع شده و ارتفاعی حدود ۲۱۷۰ متر دارد. این آتشفشان نیز از نظر زمین شناسی خاموش بوده و شواهد بارزی از فعالیت های اخیر آتشفشانی در آن دیده نمی شود.

درازو (کرمان)

کوه درازو، در جنوب شرق کرمان، یکی دیگر از آتشفشان های خاموش ایران است که با ارتفاع حدود ۲۱۵۰ متر، بخشی از چشم انداز زمین شناختی منطقه را تشکیل می دهد. مطالعه گدازه ها و سنگ های آن می تواند اطلاعات ارزشمندی درباره فعالیت های آتشفشانی گذشته منطقه فراهم کند.

میدان آتشفشانی شهسواران (کرمان)

میدان آتشفشانی شهسواران در جنوب استان کرمان، مجموعه ای از مخروط ها و جریان های گدازه ای است که در یک منطقه وسیع پراکنده شده اند. این میدان نیز به طور کلی خاموش در نظر گرفته می شود، اما مطالعات ریز زمین لرزه ای و زمین گرمایی می تواند به درک بهتر پتانسیل های نهفته آن کمک کند.

شناخت این آتشفشان های کمتر شناخته شده، به تکمیل پازل زمین شناسی ایران کمک کرده و اهمیت بررسی های مستمر زمین شناختی را برای درک کامل تاریخچه آتشفشانی کشور دوچندان می سازد.

خطرناک ترین آتشفشان ایران کدام است؟

تعیین خطرناک ترین آتشفشان ایران نیازمند بررسی دقیق چندین معیار است که صرفاً به میزان فعالیت فعلی محدود نمی شود. این معیارها شامل قدرت فوران های تاریخی، نزدیکی به مراکز جمعیتی، پتانسیل تأثیرات منطقه ای و کشوری، و نوع مواد آتشفشانی است. با در نظر گرفتن این عوامل، می توان دماوند و تفتان را به عنوان دو آتشفشان با بالاترین پتانسیل خطر در ایران معرفی کرد.

دماوند: پتانسیل تأثیر گسترده

دماوند، با وجود اینکه فوران ماگمایی بزرگی در هزاره های اخیر نداشته و فعالیت های کنونی آن عمدتاً فومرولی است، از جنبه های مختلف به عنوان خطرناک ترین آتشفشان ایران مطرح می شود. دلایل اصلی این امر عبارتند از:

1. نزدیکی به مراکز جمعیتی: دماوند در فاصله نسبتاً کمی از پایتخت (حدود ۷۰ کیلومتر) و شهرهای پرجمعیت استان مازندران قرار دارد. در صورت وقوع یک فوران بزرگ، تأثیرات آن می تواند زندگی میلیون ها نفر را تحت الشعاع قرار دهد.
2. قدرت فوران های تاریخی: شواهد زمین شناختی نشان می دهد که دماوند در گذشته های دور، فوران های بسیار قدرتمندی داشته است. اگرچه احتمال تکرار چنین فورانی در کوتاه مدت کم است، اما پتانسیل آن را نمی توان نادیده گرفت.
3. خطر انتشار گازها: خروج مداوم گازهای گوگردی و بخارات سمی، به ویژه در شرایط خاص جوی، می تواند خطراتی را برای کوهنوردان و ساکنان مناطق اطراف ایجاد کند.

همان طور که مجله نشنیال جئوگرافیک در سال ۲۰۱۳ دماوند را دهمین کوه خطرناک جهان معرفی کرد، این طبقه بندی بیشتر به دلیل تأثیرات بالقوه یک فاجعه طبیعی در منطقه پرجمعیت اطراف آن بوده است.

تفتان: فعالیت مداوم

تفتان به دلیل فعالیت مداوم و مشهود خود، از دیگر آتشفشان های خطرناک ایران محسوب می شود. دلایل اصلی آن عبارتند از:

1. خروج پیوسته گازها: تفتان به طور مداوم گازهای گوگردی، اسید سولفوریک و دی اکسید کربن را منتشر می کند. این گازها، به ویژه در ترکیب با رطوبت، می توانند بسیار سمی باشند و خطرات زیست محیطی و بهداشتی ایجاد کنند.
2. پتانسیل فوران های گازی: سابقه فوران های گازی در سال های ۱۳۴۹ و ۱۳۵۰ نشان می دهد که تفتان ظرفیت فعالیت های انفجاری گازی را دارد.
3. موقعیت جغرافیایی: اگرچه تفتان در منطقه ای با تراکم جمعیتی کمتر نسبت به دماوند قرار دارد، اما نزدیکی به برخی از روستاها و جاده های اصلی، اهمیت پایش آن را بالا می برد.

در نهایت، می توان نتیجه گرفت که دماوند به دلیل پتانسیل تأثیر گسترده و نزدیکی به مراکز جمعیتی و تفتان به دلیل فعالیت مداوم و خطرات گازی، دو آتشفشان خطرناک ایران هستند که پایش دقیق و مستمر آن ها از سوی نهادهای مسئول امری ضروری است.

پایش و آمادگی در برابر آتشفشان های ایران

پایش آتشفشان ها و آمادگی در برابر فعالیت های احتمالی آن ها، یکی از مهم ترین اقدامات برای کاهش خطرات و محافظت از جان و مال انسان هاست. در ایران، با وجود چندین آتشفشان فعال و نیمه فعال، این موضوع اهمیت ویژه ای پیدا می کند.

اهمیت پایش آتشفشان ها

پایش مستمر آتشفشان ها توسط نهادهای زمین شناسی و لرزه نگاری کشور، مانند سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی و مرکز لرزه نگاری کشوری، از اهمیت حیاتی برخوردار است. این پایش شامل:

• مانیتورینگ لرزه نگاری: ثبت و تحلیل زمین لرزه های کوچک (میکروسیسمیک) که اغلب پیش درآمد فعالیت های آتشفشانی هستند.
• اندازه گیری تغییر شکل زمین: استفاده از روش هایی مانند GPS و رادار ماهواره ای (InSAR) برای تشخیص تغییرات بسیار جزئی در شکل پوسته زمین که می تواند نشان دهنده حرکت ماگما در زیر باشد.
• تحلیل گازهای خروجی: اندازه گیری ترکیب و میزان گازهای خارج شده از فومرول ها و دهانه ها، چرا که تغییرات در آن ها می تواند نشانه افزایش فعالیت باشد.
• پایش حرارتی: استفاده از دوربین های حرارتی برای تشخیص افزایش دما در دهانه ها یا دامنه های آتشفشان.

این مطالعات و تحقیقات، به پیش بینی فعالیت های آتشفشانی کمک کرده و زمان کافی برای اتخاذ تدابیر لازم و تخلیه مناطق خطرناک را فراهم می آورد. افزایش بودجه و تجهیزات برای مراکز پایش و تحقیقات زمین شناسی در ایران، می تواند گام مؤثری در جهت ارتقای سطح آمادگی در برابر این پدیده های طبیعی باشد.

توصیه های ایمنی

برای کوهنوردان و ساکنان مناطق اطراف آتشفشان های فعال در ایران، رعایت برخی توصیه های ایمنی ضروری است:

• آگاهی از وضعیت آتشفشان: پیش از صعود به قله های آتشفشانی یا اقامت در نزدیکی آن ها، از آخرین وضعیت فعالیت آتشفشان و توصیه های ایمنی سازمان های مربوطه مطلع شوید.
• رعایت نکات ایمنی در کوهنوردی: از مسیرهای مشخص و ایمن استفاده کنید و از نزدیک شدن به دهانه ها یا مناطقی که گاز و بخار از آن ها خارج می شود، خودداری کنید.
• آموزش و آگاهی رسانی: جوامع محلی در نزدیکی آتشفشان ها باید آموزش های لازم را در مورد نحوه واکنش در صورت فوران احتمالی دریافت کنند و مسیرهای تخلیه اضطراری مشخص شود.
• پرهیز از ساخت وساز در مناطق پرخطر: توسعه شهری و ساخت وساز در مناطقی که در مسیر جریان های گدازه یا سقوط خاکستر قرار دارند، باید با دقت و مطالعات زمین شناختی کافی انجام شود.

با ارتقای سطح دانش و آمادگی، می توان خطرات ناشی از آتشفشان ها را به حداقل رساند و همزیستی مسالمت آمیزتری با این غول های خفته طبیعت داشت.

نتیجه گیری

ایران، سرزمینی که با رشته کوه های سر به فلک کشیده و دشت های پهناور خود شناخته می شود، در دل خود رازهایی از فعالیت های زمین شناختی نهفته دارد که به شکل آتشفشان های فعال در ایران و نیمه فعال نمود پیدا کرده اند. کوه هایی چون دماوند، تفتان، سبلان، بزمان و سهند، تنها قله هایی برای فتح نیستند، بلکه پنجره هایی به قلب زمین هستند که پویایی و تحولات مستمر سیاره ما را به نمایش می گذارند. این آتشفشان ها، هر یک با ویژگی ها و تاریخچه فوران خاص خود، نقشی اساسی در شکل گیری چشم اندازهای طبیعی، اقلیم و حتی میراث فرهنگی ایران ایفا کرده اند.

در این مقاله به تعاریف و دسته بندی های زمین شناسی آتشفشان ها پرداخته شد و تلاش گردید تا ابهامات موجود در مورد وضعیت فعالیت آن ها شفاف سازی شود. مشاهده شد که دماوند با وجود فوران ماگمایی حدود ۷,۵۰۰ سال پیش و فعالیت های فومرولی مداوم، همچنان در دسته آتشفشان های فعال یا نیمه فعال قرار می گیرد و تفتان، با خروج پیوسته گازهای گوگردی، به عنوان فعال ترین آتشفشان کشور شناخته می شود. بزمان و سبلان نیز با وجود آرامش ظاهری، نشانه هایی از حیات درونی خود را از طریق بخارات و چشمه های آب گرم به نمایش می گذارند.

حضور این غول های آتشین، ضرورت پایش دقیق و مستمر آن ها را از سوی نهادهای علمی و تخصصی کشور دوچندان می سازد. آگاهی بخشی عمومی در مورد پتانسیل های این پدیده ها و آموزش توصیه های ایمنی، می تواند گامی مهم در جهت کاهش خطرات احتمالی و ارتقای آمادگی جامعه باشد. ایران با این گنجینه های زمین شناختی، دعوتی همیشگی برای کاوش و درک عمیق تر از پویایی های طبیعت است. ادامه تحقیقات و مطالعات، نه تنها به حفاظت از این میراث طبیعی کمک می کند، بلکه به ما امکان می دهد تا با هوشمندی و احترام بیشتری با قدرت های نهفته زمین همزیستی کنیم.