آتشفشان وزوو

آتشفشان وزوو، نمادی از قدرت بی کران طبیعت و یکی از خطرناک ترین فوران های آتشفشانی تاریخ، در کرانه خاوری خلیج ناپل در کشور ایتالیا قرار دارد. شهرت این کوه آتش فشان عمدتاً به دلیل واقعه ویرانگر سال ۷۹ میلادی است که طی آن، شهرهای باستانی پمپئی و هرکولانیوم در زیر لایه های ضخیم خاکستر آتشفشانی و جریان های آذرآواری دفن شدند و هزاران نفر جان باختند. این رویداد نه تنها فاجعه ای انسانی بود، بلکه زمینه ساز حفظ بی نظیر شواهد زندگی رومیان باستان و الهام بخش آثار بی شماری در هنر و ادبیات گردید.

آتشفشان وزوو، که به زبان ایتالیایی Vesuvio نامیده می شود، تنها آتشفشان فعال در اروپای قاره ای است که در قرن اخیر فوران داشته است. این کوه، با سابقه طولانی فعالیت آتشفشانی و قرار گرفتن در منطقه ای پرجمعیت، همواره تحت نظارت دقیق زمین شناسی قرار دارد. تاریخ پرفراز و نشیب فوران های آن، از جمله فوران های انفجاری و مرگبار، آن را در زمره خطرناک ترین آتشفشان های جهان قرار داده است. وزوو، با وجود اینکه سال هاست فوران شدیدی نداشته، همچنان یک آتشفشان بیدار محسوب می شود و نشانه هایی از فعالیت داخلی، مانند زمین لرزه های مکرر و خروج گاز از دهانه، از آن به چشم می خورد.

وزوو؛ کوهی که جان هزاران نفر را گرفت تا به هنر و ادبیات راه یابد!

آتشفشان وزوو، با شکوهی وهم آلود بر فراز خلیج ناپل، بیش از یک کوه آتش فشان است؛ نمادی از قدرت طبیعت و یادآور فاجعه ای عظیم که در عین ویرانی، میراثی جاودانه از خود بر جای گذاشت. این کوه، که در طول هزاره ها بارها فوران کرده، به خصوص با فاجعه سال ۷۹ میلادی، جان هزاران نفر را گرفت و شهرهای پمپئی و هرکولانیوم را به زیر خاکستر و گدازه دفن کرد. اما همین واقعه، به دلیل حفظ بی نظیر شهرهای مدفون شده، به منبعی بی بدیل برای شناخت تمدن روم باستان تبدیل شد.

داستان فوران وزوو و سرنوشت قربانیان آن، نه تنها موضوع پژوهش های علمی و باستان شناسی بوده، بلکه الهام بخش هنرمندان، نویسندگان و شاعران بی شماری در طول قرون متمادی شده است. از نقاشی های رمانتیک گرفته تا رمان ها و فیلم های حماسی، وزوو بارها به تصویر کشیده شده و حسی اسطوره ای به خود گرفته است. این آتشفشان، که اکنون بخشی از پارک ملی وزوو محسوب می شود، گواهی زنده بر قدرت مخرب و در عین حال، الهام بخش طبیعت است که هم ویران می کند و هم به خلق و کشف می انجامد.

وزوو

مشخصات جغرافیایی

آتشفشان وزوو، یا وزوویوس، در منطقه کامپانیا در جنوب ایتالیا، در شرق شهر ناپل و در دامنه رشته کوه آپنین واقع شده است. این کوه آتش فشان، که تنها آتشفشان فعال در اروپای قاره ای به شمار می رود، ارتفاعی حدود ۱۲۸۱ متر دارد و در صد سال اخیر فوران هایی از خود نشان داده است. دو آتشفشان فعال دیگر ایتالیا، یعنی اتنا و استرومبولی، در جزیره سیسیل قرار دارند و وزوو را در موقعیتی منحصر به فرد در خشکی اصلی اروپا قرار می دهند.

وزوو یک آتشفشان چینه ای (استراتوولکانو) است که فوران های آن از نوع پلینیایی هستند. دهانه عظیم این آتشفشان دارای قطری در حدود ۴۰۰ متر و عمقی معادل ۳۰۰ متر است. اگرچه این راه در حال حاضر بسته به نظر می رسد، اما ماگما تنها حدود ۱۰ کیلومتر با سطح دهانه فاصله دارد. با وجود سکوت ظاهری، فعالیت آتشفشانی وزوو ادامه دارد؛ سالانه حدود ۷۰۰ زمین لرزه در این ناحیه رخ می دهد و گازهایی از دهانه آن خارج می شود که نشان دهنده پویایی سیستم داخلی آن است. زمین شناسان تخمین می زنند حفره تفتالی وزوو حدود ۴۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد که با توجه به جمعیت بالای شهرهای اطراف، این منطقه به طور دائم تحت نظارت دقیق قرار دارد.

دامنه این کوه پوشیده از گدازههای فوران های گذشته است که به وضوح قابل مشاهده هستند. به عنوان مثال، گدازههای فوران سال ۱۹۴۴ هنوز به خوبی قابل رؤیت بوده و با پوشش گیاهی کاملاً پوشیده نشده اند. در بخش های کم ارتفاع تر دامنه ها، پوشش گیاهی به شکل تاکستان های سرسبز دیده می شود که نشان از حاصلخیزی خاک غنی از مواد معدنی آتشفشانی دارد.

فوران سال ۷۹ میلادی

فوران آتشفشان وزوو در سال ۷۹ میلادی، یکی از معروف ترین و فاجعه بارترین رویدادهای طبیعی در تاریخ بشریت است. این فوران، که موجب تخریب کامل شهرهای پمپئی، هرکولانیوم، اوپلونتیس و استابیا شد، پس از چند صد سال آرامش نسبی آتشفشان رخ داد. پیش از این فوران بزرگ، فعالیت آتشفشانی وزوو عمدتاً به صورت زمین لرزه های خفیف و خروج گاز محدود بود و ساکنان اطراف کوه به این لرزش ها عادت کرده بودند. به همین دلیل، زمانی که در اوایل ماه اوت سال ۷۹، فعالیت آتشفشانی افزایش یافت و چاه ها و چشمه ها خشک شدند، این نشانه ها جدی گرفته نشدند.

سرانجام، در ۲۴ اوت سال ۷۹ میلادی، آتشفشان وزوو فوران کرد. این فوران در دو مرحله اصلی و طی دو روز به طول انجامید. ابتدا، یک فوران پلینیایی قدرتمند به مدت ۱۸ تا ۲۰ ساعت رخ داد که موجب بارش شدید سنگ و خاکستر آتشفشانی بر روی دامنه جنوبی کوه شد و شهر پمپئی را تا عمق ۲.۸ متر زیر خاکستر فرو برد. در مرحله دوم، فورانی از نوع پله ای آغاز شد که بهمن هایی از توده های داغ گاز و خاکستر آتشفشانی جوشان (جریان های آذرآواری) را به سمت زمین های اطراف سرازیر کرد. این بهمن های مرگبار موجب خفگی و سوختگی افرادی شد که در شهرهای اطراف آتشفشان باقی مانده بودند و این شهرها را به زیر لایه ای ضخیم از رسوبات آتشفشانی دفن کرد. شهرهای هرکولانیوم و اوپلونتیس بیشترین آسیب را از این جریان های آذرآواری متحمل شدند.

مشاهدات پلینی کوچک

تنها شاهد عینی این فاجعه که مشاهدات خود را به تفصیل ثبت کرده، پلینی جوان (پلینی پسر) بود. او در آن زمان ۱۷ سال داشت و این فوران را از شهر میسنوم، واقع در ۳۵ کیلومتری آتشفشان وزوو، مشاهده کرد. پلینی جوان بعدها در نامه ای به تاسیتوس، مورخ رومی، به شرح جزئیات این حادثه پرداخت. بنا به مشاهدات او، ستون عظیم دود و خاکستر آتشفشانی ناشی از انفجار تا ارتفاع ۳۲ کیلومتری آسمان بالا رفت و شکلی شبیه به درخت کاج داشت.

او در مشاهدات خود نوشته است که این ابر غبار و خاکستر آتشفشانی پس از مدتی از دامنه کوه به سمت پایین سرازیر شد و همه چیز را در خود فرو برد. امروزه می دانیم که این ابر در واقع بهمن های داغی از توده های گاز و خاکستر جوشان یا همان جریان های آذرآواری بوده اند که در فوران های پلینیایی شایع هستند. بر اساس مشاهدات پلینی جوان، زمین شناسان بر این باورند که دمای این بهمن ها هنگام رسیدن به شهرهای اطراف آتشفشان بین ۲۴۰ تا ۳۶۰ درجه سلسیوس بوده است؛ در حالی که دمای خود ابر خاکستر پس از انفجار حدود ۸۵۰ درجه سلسیوس تخمین زده می شود.

علاوه بر این، پلینی جوان زمین لرزه های شدیدی را در حین فوران توصیف می کند که نشان دهنده ناپایداری شدید زمین شناختی منطقه بود. او همچنین ذکر می کند که بارش خاکستر آتشفشانی در شهر میسنوم به قدری شدید بود که مردم ناگزیر به ترک فوری آن شدند. خورشید نیز کاملاً توسط ابر خاکستر پوشیده شد، به طوری که هوا در وسط روز به تاریکی شب مبدل گشت. وی همچنین عقب نشینی آب دریا و وقوع یک سونامی کوچک را شرح می دهد که از عواقب جانبی این فوران عظیم بود.

فوران آتشفشان وزوو در سال ۷۹ میلادی، که توسط پلینی جوان به تفصیل شرح داده شد، نه تنها یک فاجعه طبیعی بود، بلکه با حفظ شهرهای پمپئی و هرکولانیوم در زیر لایه های خاکستر، به گنجینه ای بی نظیر برای مطالعه زندگی رومیان باستان تبدیل شد.

مرگ پلینی بزرگ

پلینی بزرگ، فرمانده ناوگان دریایی روم و عمو و پدرخوانده پلینی جوان، پس از آغاز فوران آتشفشان وزوو، با روحیه ای کنجکاو و شجاعانه، تصمیم گرفت به سمت استابیا حرکت کند. هدف او از این سفر، هم مطالعه پدیده فوران از نزدیک و هم تلاش برای نجات بازماندگان و کمک به مردم بود. او شب را به اجبار در این شهر گذراند و صبح روز بعد، با همراهانش تصمیم به بازگشت به سوی ساحل گرفتند. آن ها با دشواری فراوان، راه خود را از میان باران شدید خاکستر آتشفشانی و غبار به ساحل یافتند.

با این وجود، تلاطم شدید آب دریا در اثر زمین لرزه های پی درپی و سونامی ناشی از فوران، مانع از گریز آن ها از طریق دریا شد. پلینی بزرگ سرانجام در ۲۵ یا ۲۶ اوت سال ۷۹ میلادی جان سپرد. بدن او، در ۲۶ اوت که ستون دود و خاکستر اندکی پراکنده شده و پرتوهای نور را از خود عبور می داد، بدون هیچ جراحت خاصی کشف شد. در نخستین نامه پلینی جوان به تاسیتوس، علت مرگ عمویش استنشاق گازهای سمی ذکر شده است.

با این حال، استابیا در فاصله ۱۶ کیلومتری کوه وزوو قرار داشت و همراهان او که در شرایط مشابهی بودند، جان سالم به در بردند. به همین دلیل، امروزه زمین شناسان و مورخان گمان می برند که علت اصلی مرگ پلینی بزرگ، به احتمال زیاد، سکته قلبی یا مغزی ناشی از استرس شدید و بیماری های زمینه ای بوده است، نه صرفاً استنشاق گازهای سمی. این نظریه با وضعیت سالم بدن او پس از کشف نیز همخوانی بیشتری دارد.

تخریب شهرهای اطراف

فوران روزهای ۲۴ و ۲۵ اوت سال ۷۹ میلادی موجب مدفون شدن کامل شهرهای پمپئی، هرکولانیوم، اوپلونتیس و استابیا در زیر لایه ای ضخیم از مواد آتشفشانی شد. این حادثه فاجعه بار تخمین زده می شود که حدود ۳۰,۰۰۰ کشته به همراه داشته است. در کند و کاوهای باستان شناسی که در شهر پمپئی انجام گرفته، حدود ۱,۱۵۰ جنازه کشف شده است، در حالی که در هرکولانیوم تعداد ۳۵۰ جنازه یافت شده است. گمان می رود که جمعیت این دو شهر پیش از وقوع حادثه به ترتیب بین ۱۰,۰۰۰ تا ۲۵,۰۰۰ نفر برای پمپئی و حدود ۵,۰۰۰ نفر برای هرکولانیوم بوده باشد.

در پمپئی، حدود ۳۸٪ از قربانیان فوران توسط خاکستر آتشفشانی پوشانده شده و بیشتر آن ها در خانه های خود کشف شده اند. این امر نشان می دهد که بسیاری از آن ها در اثر فروریزش سقف ها یا خفگی ناشی از خاکستر آتشفشانی و گازهای سمی جان باخته اند. ۶۲٪ باقی مانده نیز در اثر جریان های آذرآواری داغ، استنشاق خاکستر و ریزش تکه های سنگ از آسمان جان باختند. معاینه اسکلت ها و لباس های یافت شده در پمپئی نشان می دهد که احتمال مرگ ساکنان این شهر بر اثر دماهای بسیار بالا کم است و بیشتر قربانیان بر اثر خفگی یا ضربه جان باخته اند.

در مقابل، شهر هرکولانیوم، با وجود اینکه فاصله کمتری نسبت به دهانه آتشفشان وزوو داشت، به علت وزش باد از ریزش مستقیم تکه های سنگ و خاکستر آتشفشانی در امان ماند. اما این شهر، توسط بهمنی بسیار داغ و با ارتفاع ۲۳ متر از جریان های آذرآواری در بر گرفته شد. کشف اسکلت های متعدد در زیر دروازه ها و همچنین چوب های کربنیزه شده در ساختمان ها، نشان می دهد که اغلب مردم این شهر بر اثر دماهای بسیار بالا و شوک حرارتی شدید جان باخته اند. دمای این جریان های آذرآواری به حدی بالا بود که اجساد را فوراً به خاکستر تبدیل کرد و تنها اسکلت ها و قالب های حفره های خالی از اجساد باقی ماندند.

پس از فوران سال ۷۹ میلادی، شهرهای پمپئی و هرکولانیوم بازسازی نشدند. اگرچه بازماندگان و حتی دزدان برای نجات زخمیان و بردن برخی اشیاء تلاش هایی کردند، اما این شهرها به تدریج به فراموشی سپرده شدند. این شهرهای مدفون شده، تا قرن هجدهم میلادی، زمانی که به طور کاملاً اتفاقی دوباره کشف شدند، در زیر لایه های ضخیم آتشفشانی دست نخورده باقی ماندند و اکنون به عنوان یکی از مهم ترین سایت های میراث جهانی یونسکو و مقصدی برای باستان شناسی و گردشگری شناخته می شوند.

سایر فوران ها

از سال ۷۹ میلادی تا کنون، آتشفشان وزوو بیش از ۳۰ بار فوران کرده است که هر یک از آن ها داستان و تأثیرات خاص خود را بر منطقه و ساکنان آن داشته اند. در اواخر قرن سیزدهم میلادی، این آتشفشان برای چند صد سال وارد دوره غیرفعالی شد که به نظر می رسید به خواب عمیقی فرو رفته است. اما این آرامش در سال ۱۶۳۱ میلادی ناگهان پایان یافت و وزوو با یک فوران بسیار شدید و مخرب دیگر بیدار شد. این فوران آتشفشانی جدید، مرحله ای از فعالیت آتشفشانی همراه با انفجارهایی سهمگین را آغاز کرد که تا قرن بیستم ادامه یافت.

یکی از فوران های قابل توجه دیگر، فوران سال ۱۹۰۶ بود که منجر به مرگ بیش از ۱۰۰ نفر شد. این فوران نه تنها تلفات جانی بالایی داشت، بلکه بیشترین مقدار گدازهای که تاکنون برای وزوو ثبت شده بود را به بیرون فرستاد. این رویداد، اهمیت نظارت مستمر بر آتشفشان فعال را بیش از پیش آشکار ساخت. آخرین فوران آتشفشانی بزرگ آتشفشان وزوو در سال ۱۹۴۴، در اوج جنگ جهانی دوم، رخ داد. این فوران، با وجود اینکه تلفات جانی کمتری نسبت به فوران های پیشین داشت، موجب تخریب چهار دهکده و خسارت به ۸۸ هواپیمای جنگی متفقین در پایگاه های اطراف شد.

عکس های ثبت شده از این فوران توسط جورج راجر، عکاس مطرح بریتانیایی، به خوبی پیچیدگی های زندگی در جنوب ایتالیا در بحبوحه جنگ و همزمان با فعالیت آتشفشانی را به تصویر کشید. فوران سال ۱۹۴۴ از ۱۸ مارس آغاز شد و افق شب را تا شمال آنزیو روشن می کرد، منظره ای خیره کننده و در عین حال ترسناک برای سربازان و مردم محلی. این تاریخچه فوران ها نشان می دهد که آتشفشان وزوو همواره یک تهدید بالقوه برای منطقه پرجمعیت ناپل بوده و ضرورت ادامه نظارت بر آتشفشان را تأکید می کند.

سوالات متداول

آتشفشان وزوو در کجا قرار دارد؟

آتشفشان وزوو در کشور ایتالیا، در منطقه کامپانیا و در شرق شهر ناپل واقع شده است. این کوه آتش فشان مشرف به خلیج ناپل بوده و تنها آتشفشان فعال در اروپای قاره ای محسوب می شود.

شهرهای تخریب شده اطراف وزوو کدامند؟

شهرهای اصلی که در فوران سال ۷۹ میلادی توسط آتشفشان وزوو تخریب و مدفون شدند، شامل پمپئی، هرکولانیوم، اوپلونتیس و استابیا هستند. این شهرها به دلیل مدفون شدن در زیر خاکستر آتشفشانی و جریان های آذرآواری، به خوبی حفظ شده اند.

آخرین فوران آتشفشان وزوو چه زمانی بود؟

آخرین فوران آتشفشانی بزرگ آتشفشان وزوو در سال ۱۹۴۴ میلادی رخ داد. این فوران، با وجود اینکه تلفات جانی کمتری داشت، موجب تخریب چندین دهکده و خسارت به تاسیسات نظامی در منطقه شد.

آیا آتشفشان وزوو فعال است؟

بله، آتشفشان وزوو همچنان یک آتشفشان فعال محسوب می شود. با وجود اینکه سال هاست فوران شدیدی نداشته، نشانه هایی از فعالیت آتشفشانی مانند زمین لرزه های مکرر و خروج گاز از دهانه آن مشاهده می شود و به طور دائم تحت نظارت زمین شناسی قرار دارد.

آیا امکان بازدید از آتشفشان وزوو وجود دارد؟

بله، امکان بازدید از آتشفشان وزوو وجود دارد. این کوه بخشی از پارک ملی وزوو است و مسیرهایی برای کوهنوردی و دسترسی به دهانه آن برای بازدیدکنندگان فراهم شده است. بازدیدکنندگان می توانند از مناظر خلیج ناپل و بقایای فوران های گذشته لذت ببرند.

آیا پلینی بزرگ و پلینی کوچک با هم نسبت داشتند؟

بله، پلینی بزرگ (پدر) و پلینی جوان (پسر) با یکدیگر نسبت داشتند. پلینی بزرگ عمو و پدرخوانده پلینی جوان بود. هر دو از شاهدان (یکی از نزدیک و دیگری از دور) فوران آتشفشان وزوو در سال ۷۹ میلادی بودند.