آداب و رسوم شب یلدا در شهرهای ایران: راهنمای جامع

آداب و رسوم شب یلدا در شهرهای ایران: راهنمای جامع

آداب و رسوم شب یلدا در شهرهای ایران: سفری به قلب سنت ها و فرهنگ های رنگارنگ

شب یلدا، بلندترین شب سال، جشنی باستانی است که ایرانیان قرن هاست آن را به پاس روشنایی و امید برگزار می کنند. در این شب، خانواده ها گرد هم می آیند تا با حافظ خوانی، قصه گویی، و صرف خوراکی های سنتی، تاریکی طولانی ترین شب سال را به جشن و شادی تبدیل کنند. این جشن باستانی، ریشه ای عمیق در فرهنگ و تمدن غنی ایران دارد و پیوندهای خانوادگی و اجتماعی را مستحکم تر می سازد. در این مقاله، به سفری جامع و جذاب در میان آداب و رسوم شب یلدا در اقصی نقاط ایران می پردازیم و تنوع بی نظیر این آیین کهن را در شهرهای مختلف به تصویر می کشیم.

ریشه های کهن یلدا: تولد خورشید و غلبه نور بر تاریکی

واژه «یلدا» ریشه ای سریانی دارد و به معنای «تولد» یا «زایش» است. این نام گذاری به جشن تولد مهر (خورشید) بازمی گردد که ایرانیان باستان، به ویژه پیروان آیین میترائیسم و زرتشت، آن را گرامی می داشتند. یلدا، در واقع آغاز زمستان و نقطه اوج بلندترین شب سال است که پس از آن، روزها به تدریج طولانی تر شده و نوید غلبه نور بر تاریکی را می دهد. این فلسفه عمیق، امید به آینده و پایان سختی ها را در دل مردمان می کاشت.

قدمت شب یلدا به هزاران سال پیش بازمی گردد. باستان شناسان شواهدی از ۷ هزار سال پیش یافته اند که نشان می دهد ایرانیان در آن زمان نیز چنین آیین هایی را برگزار می کردند. اما آنچه به صورت رسمی در تقویم ایرانیان باستان، به ویژه در دوران داریوش یکم، ثبت شد، به حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی گردد. در آن زمان، این جشن نمادی از احترام به خورشید و انتظار برای بازگشت گرمای آن پس از سرمای زمستان بود.

نمادها و خوراکی های اصلی سفره یلدا در سراسر ایران

سفره شب یلدا در هر خانه ای، با خوراکی ها و نمادهایی آراسته می شود که هر یک معنای خاص خود را دارند و داستانی از امید و برکت را روایت می کنند.

هندوانه: نماد خورشید، گرما و سلامتی

هندوانه، با رنگ سرخ و دایره ای خود، مهمترین نماد خورشید و گرمای تابستان است که در بلندترین شب سال بر سفره ها جای می گیرد. گذشتگان اعتقاد داشتند با خوردن هندوانه در شب یلدا، در طول زمستان در برابر سرما و بیماری مقاوم می شوند و گرمای وجودشان حفظ خواهد شد. در گذشته، برای نگهداری هندوانه تا شب یلدا، آن را در انبار کاه یا زیر خاکستر و نمک قرار می دادند تا تازه بماند.

انار: نماد برکت، باروری و سرزندگی

انار نیز با دانه های فراوان و رنگ سرخ خود، نمادی از برکت، باروری، سرزندگی و شادی است. این میوه در ادیان و اساطیر ایرانی، جایگاهی مقدس داشته و به عنوان میوه ای پردانه، به نوعی جادوی سرایتی برای افزایش نیروی باروری و خیر و برکت به شمار می رفته است.

آجیل شب یلدا (شب چره): ترکیب خوش یمن و مقوی

آجیل شب یلدا، که در برخی مناطق به آن «شب چره» نیز می گویند، ترکیبی از مغزهای مقوی و میوه های خشک شده است. این آجیل که شامل پسته، بادام، گردو، فندق، کشمش و توت خشک است، نه تنها به عنوان تنقلاتی خوشمزه مورد استفاده قرار می گیرد، بلکه نمادی از فراوانی و نعمت نیز هست. در برخی مناطق، آجیل لُرک یا مشکل گشا نیز تهیه می شود که شامل هفت مغز مقدس است و باور بر این است که با خوردن آن مشکلات حل خواهد شد.

کدو حلوایی و لبو: خوراکی های گرم و مناسب فصل سرد

در کنار میوه هایی چون هندوانه و انار، کدو حلوایی پخته و لبو نیز از جمله خوراکی های گرم و شیرین این شب هستند که طبع گرمشان برای فصل سرد زمستان مناسب است. این خوراکی ها، بخشی جدایی ناپذیر از سفره های یلدایی در بسیاری از مناطق ایران محسوب می شوند.

سفره آرایی یلدا: گنجینه ای از گذشته و امروز

سفره آرایی شب یلدا، هنری است که در آن سلیقه و ذوق ایرانی به نمایش گذاشته می شود. در دوران زرتشتی، سفره ای به نام «میَزد» پهن می شد که شامل میوه های خشک و تر، آجیل (لُرک)، عطردان، آتشدان و برسَم (ابزاری برای دعاخوانی) بود. امروزه نیز این سفره ها با انواع میوه ها، شیرینی ها، آجیل، شمع و گل آراسته می شوند و فضایی گرم و دلنشین را برای جمع خانواده ایجاد می کنند.

سرگرمی ها و آیین های مشترک یلدایی

شب یلدا، تنها به خوردن و آشامیدن محدود نمی شود؛ بلکه فرصتی است برای احیای سنت ها و سرگرمی های اصیل ایرانی که از گذشته های دور به یادگار مانده اند.

فال حافظ و شاهنامه خوانی: اهمیت شعر و ادب فارسی

یکی از زیباترین و پرطرفدارترین آیین های یلدایی، فال حافظ است. بزرگترهای خانواده دیوان حافظ را به دست می گیرند و با نیت بهروزی و شادکامی، غزل های لسان الغیب را می خوانند تا رازهای دل و آینده را از آن بطلبند. شاهنامه خوانی نیز که اغلب با شیوه ی نقالی و داستانی خوانی همراه است، بخش جدایی ناپذیری از شب یلدا به شمار می رود و حماسه های ملی ایران را زنده نگه می دارد.

قصه گویی بزرگ ترها: نقش داستان ها در انتقال فرهنگ

قصه گویی پدربزرگ ها و مادربزرگ ها، یکی از شیرین ترین خاطرات شب یلدا برای کودکان و حتی بزرگترهاست. داستان های پریان، دیوها، قهرمانان اساطیری و حماسه های ملی، در این شب از نسلی به نسل دیگر منتقل می شوند و ریشه های فرهنگی را در دل ها تقویت می کنند.

بازی های سنتی و دیدار با بزرگان

بازی هایی چون «گل یا پوچ»، «مشاعره» و «معما» در کنار دیدار با بزرگان فامیل و صله رحم، از دیگر آیین های این شب هستند که صمیمیت و گرمی را به جمع خانواده می بخشند. در برخی مناطق، رقص های آیینی و آتش افروزی نیز به نماد روشنایی و دفع نیروهای اهریمنی برگزار می شود.

آداب و رسوم شب یلدا در شهرهای مختلف ایران

تنوع اقلیم و فرهنگ در ایران، موجب شده است تا شب یلدا در هر منطقه، رنگ و بوی خاص خود را داشته باشد و آیین های منحصربه فردی به آن اضافه شود. در ادامه، به برخی از این آداب و رسوم در شهرهای گوناگون می پردازیم.

آداب و رسوم شب یلدا در استان های مرکزی و پایتخت

اصفهان: چله زری و عمو چله

اصفهانی های قدیم، زمستان را به دو بخش «چله بزرگه» (از اول دی تا ۱۰ بهمن) و «چله کوچیکه» (از ۱۰ تا ۳۰ بهمن) تقسیم می کردند. آیین شب چله در اصفهان با نام های «چله زری» (ماده) و «عمو چله» (نر) نیز شناخته می شود که از تقسیم بندی اشیا و موجودات به جنسیت های مذکر و مونث در باورهای کهن اصفهانی ها ریشه می گیرد.

در این شب، خانواده ها سفره ای پربار به نام «سفره شب چله» پهن می کنند. آش کدو، شیره با برف (در صورت بارش برف)، و انگور (که در پارچه های مخصوص تا یلدا نگهداری می شد) از خوراکی های خاص این منطقه است. «چلسمه» نیز که شامل گندم، مویز، کشمش، نخود و شاهدانه است، به عنوان آجیل یلدا مصرف می شود. یکی دیگر از رسوم قدیمی، پهن کردن لباس ها و رختخواب ها در هوای آزاد و زیر آفتاب بود تا به «عمو چله» و «چله زری» خوش آمد بگویند. برای تازه عروسان نیز، خانواده داماد هدایایی به نام «یلدایی عروس» می فرستند.

قزوین: شب چره و شال اندازی

قزوینی ها شب یلدا را با رفتن به خانه بزرگترها و صرف «شب چره» (میوه های خشک و تر سرخ فام) گرامی می دارند و معتقدند که این کار، نوید زمستانی پربرکت را می دهد. شعر معروف «هر که نیارد شب چره، انبارش موش بچره» نیز کنایه ای شیرین به تاخیر در آوردن تنقلات است.

سبزی پلو با ماهی دودی، کله پاچه (با رسمی خاص برای نگهداری استخوان ها تا بهار و سوزاندن آن ها در جالیز برای دفع آفت)، و شیر برنج با شیره خرما از غذاهای محبوب این شب هستند. خرمالو نیز میوه مهمی در سفره قزوینی هاست. یکی از رسوم جذاب «شال اندازی» است که در آن، پسر جوان شال خود را از سقف خانه دختر مورد نظر آویزان می کند و اگر خانواده دختر موافق باشند، هدیه ای در شال می بندند. «کرسی سری» نیز هدیه ای است که خانواده داماد برای تازه عروس زیر کرسی می گذارند.

استان مرکزی (اراک و خمین): چله بزرگه و کوچیکه و اتلیک

در استان مرکزی، آیین شب یلدا از دیرباز در سه شب متوالی با نام های «چله بزرگه»، «چله وسطی» و «چله کوچیکه» برگزار می شده است. در خمین و اطراف آن، رسم «پشت کوه» اجرا می شود که همه خانواده را در خانه گرد هم می آورد. دیدار بزرگان و سالخوردگان فامیل از آیین های اصلی این شب است.

در این شب ها، افراد فامیل دور کرسی جمع می شوند و به قصه های بزرگترها گوش می دهند. ذبح گوسفند (به نام «اتلیک») برای تهیه شام لذیذ، و خوردن «جزلاق» (جغول بغول) همراه با شربت انگور از غذاهای سنتی این شب است. خوراکی هایی چون هندوانه، انگور، تخمه، نخودچی کشمش و خرما نیز بر سفره یلدا جای دارند. برای تازه عروس و دامادها نیز، هدایای «شب چله ای» رد و بدل می شود.

همدان: کرسی گذاران و فال سوزن

در همدان، شب یلدا با «کرسی گذاران» آغاز می شود؛ رسمی که در آن بساط کرسی در هوای سرد آخرین روز پاییز پهن می شود و بدون آن، شب چله معنایی ندارد. همدانی ها نیز زمستان را به «چله بزرگه» و «چله کوچیکه» تقسیم می کنند.

میوه «به» از اوجب واجبات سفره همدانی هاست و شعر معروف «سیب سردی، انار نامردی، به به دستم بده اگر مردی!» گواه این موضوع است. «شام محبت» که معمولاً کله پاچه است، نه تنها غذایی مقوی است، بلکه در گذشته برای برقراری صلح و آشتی میان خانواده های کدورت دار نیز سرو می شد. «فال سوزن» یکی از رسوم کهن همدان است که در آن، یک خانم مسن با خواندن اشعار، تفأل می زند و یک دختربچه با زدن سوزن بر پارچه، نیت حاضران را مشخص می کند. بازی «مهره ریزان» (قوزوله) نیز از بازی های جذاب این شب است که با انداختن اشیای کوچک در کوزه و خواندن اشعار حافظ، فال گرفته می شود. «یلدایی عروس» در همدان شامل آجیل شور، مرغ و ماهی، شیرینی و پارچه است.

تهران: جمع شدن در منزل بزرگترها و آجیل آخشیج

تهرانی های قدیم و امروز، شب یلدا را با جمع شدن در منزل بزرگتر خانواده جشن می گیرند. سفره یلدا در تهران با هندوانه، انار، میوه های تابستانی و آجیل مخصوصی به نام «آخشیج» (که اشاره به تضادها و خواص گوناگون میوه های خشک دارد) آراسته می شود. غذاهایی چون آش انار، شله قلمکار و خورش انار و بادمجان از جمله خوراک های محبوب شب یلدا در تهران هستند.

فال حافظ و قصه گویی بزرگان نیز از سرگرمی های رایج این شب است که در کنار هم، لحظات شیرین و به یادماندنی را برای خانواده های تهرانی رقم می زند. مردم تهران با این آیین ها، تلاش می کنند سنت های زیبای قدیم را در میان زندگی مدرن شهرنشینی حفظ کنند.

آداب و رسوم شب یلدا در استان های شمال غربی ایران (آذربایجان و اردبیل)

آذربایجان شرقی و غربی (تبریز و ارومیه): چیله قارپیزی و خوانچه

مردم آذربایجان شرقی و غربی، شب یلدا را «چیله گئجه سی» می نامند و رسوم ویژه ای برای آن دارند. خوردن «چیله قارپیزی» (هندوانه چله) از باورهای اصلی است؛ چرا که معتقدند با آن، لرز و سوز سرما در زمستان به تنشان اثر نمی کند. در گذشته، هندوانه و خربزه را از اواخر تابستان در کاه یا آویزان از سقف نگهداری می کردند تا برای یلدا تازه بماند.

یکی از مهمترین رسوم «خوانچه» فرستادن برای نامزدهاست. این خوانچه ها شامل شیرینی، میوه (پرتقال، سیب، انار، هندوانه)، آینه و پارچه تزیین شده است که با همراهی زنان فامیل و جشن و پایکوبی به خانه عروس فرستاده می شود. مادر عروس نیز در ازای آن، هدایایی به خانواده داماد می دهد. غذاهایی چون برنج، آش کشک، مرغ، آش شیر، قاورقا (گندم برشته با شاهدانه)، حلوای گردو و انواع میوه و خشکبار نیز بر سفره ها قرار می گیرد.

در تبریز، رسم است که ریش سفید خانواده هنگام بریدن هندوانه می گوید: «قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ» (بلایای خودمان را امروز بریدیم). پوست میوه و آشغال ها را نیز در آب روان می ریزند تا خوش یمن باشد. حكایات و بایاتی ها، قصه «اصلی و کرم»، ضرب المثل ها و بازی «چله قاشدی» (پریدن از روی آتش و خواندن آوازهای شاد) از دیگر آیین های این شب است.

اردبیل: گرد هم آمدن خانواده ها و خوراکی های خاص

در اردبیل نیز خانواده ها در شب یلدا گرد هم می آیند و تا پاسی از شب به شب نشینی می پردازند. هندوانه، انار، پرتقال، تخمه، و ماهی پلو از جمله خوراکی هایی هستند که در این شب بر سر سفره اردبیلی ها قرار می گیرد. این دورهمی ها فرصتی برای گفتگو و تجدید خاطرات است.

آداب و رسوم شب یلدا در استان های غربی ایران

کرمانشاه: قصه شیرین و فرهاد و فال حافظ

مردم کرمانشاه شب یلدا را با آیینی کهن و پرشکوه برگزار می کنند. آن ها با بیدار ماندن، شعر خواندن، قصه گویی (مانند شیرین و فرهاد، رستم و سهراب، حسین کرد شبستری)، فال حافظ و خوردن آجیل، با مادر جهان در زادن خورشید همراهی می کنند. میوه هایی چون هندوانه سرخ، انار سرخ، سیب سرخ و لیموی زرد به عنوان نمادهای خورشید بر سفره ها قرار می گیرند.

در گذشته، فامیل در خانه بزرگترین فرد، معمولا پدربزرگ و مادربزرگ، جمع می شدند و در گرمای کرسی، شام می خوردند. آجیل، راحت الحلقوم، مشکل گشا، کاک، نان برنجی و نان پنجره ای از شیرینی های محلی این شب هستند. فال حافظ نیز با اعتقادات خاصی برای حل مشکلات زندگی یا باز شدن بخت دختران دم بخت گرفته می شود.

لرستان: شوچله یا شب اول قاره

در لرستان، شب یلدا به «شوچله» یا «شب اول قاره» معروف است. در این شب نیز خانواده ها در منزل بزرگترها جمع می شوند و شبی به یاد ماندنی را در کنار هم رقم می زنند. غذاهای محلی و داستان سرایی از بخش های مهم این آیین است.

کردستان (سنندج و اطراف): شه وی چله و نان سنگک با دلمه

در کردستان، به شب یلدا «شه وی چله» می گویند. در این شب، نان سنگک با دلمه، یکی از غذاهای اصلی و خوشمزه است که برای پذیرایی از میهمانان تدارک دیده می شود. تنقلات محلی نیز بر سفره های یلدا جای دارند و خانواده ها با قصه گویی و گفت وگو این شب را به شادی سپری می کنند.

ایلام: شیرینی های محلی

در ایلام نیز شب یلدا با شکوه برگزار می شود و شیرینی های محلی همچون «برساق»، «کله کنجی» و «گندمک» از خوراکی های اصلی این شب هستند که در کنار سایر تنقلات و میوه ها، سفره یلدا را رنگین می کنند. خانواده ها گرد هم می آیند و با شادی و گفتگو، این شب را سپری می کنند.

آداب و رسوم شب یلدا در استان های شمال ایران

مازندران: چله شو و فردوسی خوانی

مردم مازندران شب یلدا را «چله شو» می نامند و با رفتن به منزل بزرگترها و برگزاری آیین های خاص، آن را جشن می گیرند. فردوسی خوانی، شاهنامه خوانی، فال گرفتن و گوش سپردن به داستان های بزرگترها از مهمترین بخش های این شب است. کشتی و مچ اندازی، و خواندن منظومه های امیری و طبری به گویش مازندرانی نیز از سرگرمی های رایج است.

غذاهایی چون سبزی پلو با مرغ، اردک یا ماهی شکم پر و کوکو سبزی از غذاهای سنتی این شب هستند. خوردن هندوانه (که اعتقاد دارند از سکته قلبی و خفقان جلوگیری کرده و دندان درد را تا سال بعد از بین می برد)، انار، میوه های مختلف، آجیل و تنقلاتی مانند گندم برشته، تخم بو داده کدو و کدو حلوایی پخته از دیگر خوراکی های مازندرانی هاست. عیدی دادن، بردن «خرجی» و «تیکه ای» برای تازه عروس و فال گوش ایستادن نیز از رسوم این شب است.

گیلان: تاکید بر غذاهای محلی

در گیلان، شب یلدا با تاکید بر غذاهای محلی و خوش رنگ و لعاب برگزار می شود. خوراک هایی چون اناربیج، خورشت فسنجان، و انواع ماهی شور و شیرین از جمله غذاهایی هستند که بر سفره یلدا گیلانی ها جای می گیرند. البته هندوانه و انار نیز از میوه های اصلی این شب هستند و خانواده ها دور هم جمع می شوند تا خاطرات شیرینی را رقم بزنند.

البرز و طالقان: شال اندازی و درجی سران

در البرز و به ویژه طالقان، آداب و رسوم یلدا پیشینه ای دیرینه دارند. «شال اندازی» که شبیه به رسم قزوینی هاست و «درجی سران» (آویزان کردن شال از باجه یا درزی سقف خانه) از جمله این رسوم هستند. رفتن به «تعبیر خانه» (خانه ای که در آن فال و تعبیر گرفته می شود) و گرفتن فال حافظ نیز از دیگر آیین های این شب است که خانواده ها را گرد هم می آورد تا بلندترین شب سال را به شادی سپری کنند.

آداب و رسوم شب یلدا در استان های شمال شرقی ایران (خراسان)

خراسان رضوی (مشهد): شب نشینی های طولانی و شب چله ای

در خراسان رضوی و شهر مشهد، شب یلدا به «شب چله» معروف است. مردم در این شب با شب نشینی های طولانی، خوردن انواع میوه و تنقلات، سعی می کنند طولانی ترین شب سال را به بهترین شکل بگذرانند. «شب چله ای» بردن برای تازه عروس، رسمی است که در آن خانواده داماد هدایایی را برای عروس می فرستند و خانواده ها در منزل بزرگترها گرد هم می آیند.

خراسان جنوبی (بیرجند): مراسم منحصربه فرد کف زنی

خراسان جنوبی یکی از خاص ترین آیین های یلدا را دارد: مراسم «کف زنی». در این مراسم، ریشه گیاهی به نام «چوبک» یا «بیخ» را در آب خیسانده، پس از چند بار جوشاندن، در ظرف سفالی بزرگی به نام «تغار» می ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته ای از چوب های نازک درخت انار به نام «دسته گز» مایع را آنقدر هم می زنند تا کف کند (این کار باید در محیط سرد انجام شود). کف آماده شده را با شیره شکر مخلوط کرده و با مغز گردو و پسته تزیین و برای پذیرایی سرو می کنند. جوانان نیز با پرتاب کف به سوی یکدیگر، شادی و نشاط را به جمع می آورند.

مراسم «کف زنی» در خراسان جنوبی، نمادی از شادی و اتحاد است که با تلاش جمعی، شیرینی و نشاط را به ارمغان می آورد و نشان دهنده روحیه جمع گرایانه مردمان این دیار است.

خراسان شمالی (بجنورد): تفأل به دیوان حافظ و برف شیره

در خراسان شمالی، خانواده ها در شب یلدا به دیوان حافظ تفأل می زنند و بزرگان خانواده با نیت بهروزی و شادکامی، غزل های خواجه شیراز را می خوانند. بازگویی خاطرات و قصه گویی پدربزرگ ها و مادربزرگ ها نیز یلدا را دلپذیرتر می کند. «چله بردن» برای خانواده عروس، یکی دیگر از سنت های کهن است؛ مردان جوان طبق های مسی آراسته شامل میوه، شیرینی و کله قند را به عنوان هدیه به خانه عروس می برند. خانواده دختر نیز به پاس قدردانی، لباسی یا قطعه ای پارچه را در سینی های خالی شده هدایا می گذارند.

در صورت بارش برف، برخی از مردم با خوردن «برف شیره» (معجونی از برف و شیره انگور) کام خود را شیرین می کنند. حلوای قلقلی، که از کوبیده شدن مغز گردو، بادام، کنجد و دیگر دانه های روغنی تهیه و در شیره انگور خوابانده می شود، نیز برای پذیرایی سرو می گردد.

آداب و رسوم شب یلدا در استان های جنوب و جنوب شرقی ایران

فارس (شیراز): چله بزرگ، کوچک، پیرزن و فال کلوک

شیرازی ها شب یلدا را با شور و شکوه خاصی جشن می گیرند. در شیراز، از اول دی تا دهم بهمن را «چله بزرگ»، از دهم بهمن تا اول اسفند را «چله کوچک» و از اول تا آخر اسفند را «چله پیرزن» می نامند. «فال کلوک» یکی از اصلی ترین آداب شیرازی هاست که مخصوص خانم هاست. در این مراسم، خانم ها دور هم جمع می شوند و فال می گیرند؛ هر یک علامتی را در کوزه ای دهان گشاد (کلوک) می اندازند، سپس دختربچه ای نشانه ها را بیرون می آورد و با خواندن ترانه های محلی، فال هر فرد تعبیر می شود.

بر سفره یلدا در شیراز، آجیل مشکل گشا، خرما، انجیر، کشمش و هندوانه شیرین جای دارد. شیرازی ها اعتقاد دارند که باید در کنار خوراکی های با طبع سرد (مانند هندوانه)، از خوراکی های با طبع گرم (مانند رنگینک خرما، انجیر و ارده شیره) نیز استفاده شود تا تعادل مزاج حفظ گردد.

سیستان و بلوچستان (زاهدان): کرو، دانکو و بازی چوک

در سیستان و بلوچستان، خانواده ها در شب یلدا در خانه بزرگ قوم گرد هم می آیند و به قصه گویی پدربزرگ ها و مادربزرگ ها و روایت داستان هایی از شاهنامه گوش می سپارند. «کرو» غذایی است که با نخود، باقالی و لوبیا سبز همراه با برنج تهیه می شود. «دانکو» ترکیبی از برنج و کنجد با پودر خرماست و «چنگال» نیز غذایی مقوی از خرما، نان و روغن محلی است که به دلیل طبع گرمش برای شب های سرد مناسب است.

تنقلاتی چون تخمه هندوانه، خربزه، عناب، پسته و هندوانه و انار بر سفره یلدا قرار می گیرد. هندوانه را از تابستان در کاه نگهداری می کنند و آن را با پودری به نام «شیرینک» (از گندم نیم کوب، گوشت و تخمه هندوانه) سرو می کنند. بازی «چوک» که با چوب درخت خرما انجام می شود و شبیه منچ و مارپله است، از بازی های رایج این شب است.

کهگیلویه و بویراحمد: متیل خوانی و کاسه بهره

در کهگیلویه و بویراحمد، شب یلدا با «متیل خوانی» (افسانه خوانی) بزرگ فامیل برگزار می شود. «کاسه بهره» رسمی کهن است که در آن برای همسایگان کم بضاعت، غذا می برند. آش های محلی نظیر آش دووا (نوعی آش دوغ)، شیر برنج، آش کارده، شله ماش و شله بادام، به منظور افزایش بارش برف و باران تهیه می شوند.

یزد و کرمان: جشن نور و برکت

در استان های کویری یزد و کرمان نیز شب یلدا با آداب و رسوم خاصی گرامی داشته می شود. این مناطق، با تکیه بر محصولات باغی و خوراکی های بومی، سفره های یلدایی خود را پر می کنند. در یزد، خوردن آجیل، انار، هندوانه و شیرینی های سنتی رایج است. در کرمان، علاوه بر میوه های معمول، استفاده از کلمپه، کماچ سهن و خرما نیز بر سفره یلدا دیده می شود. دورهمی های خانوادگی، قصه گویی و فال حافظ جزو جدایی ناپذیر این شب در شهرهای تفت، میبد و بردسیر است.

آداب و رسوم شب یلدا در استان های جنوب غربی ایران

چهارمحال و بختیاری: جمع شدن دور کرسی و کدو تنبل آب پز

در چهارمحال و بختیاری، شب یلدا به معنای جمع شدن دور کرسی و خوردن خوراکی های خوشمزه در خانه مادربزرگ است. سفره یلدا با تنقلاتی چون کشمش، بادام، گردو، سنجد، گندم، شاهدانه و کشک های سنتی تزیین می شود. فال حافظ و شاهنامه خوانی نیز از برنامه های اصلی این شب است.

«کدو تنبل آب پز» را نماد خورشید می دانند و آش کشک از غذاهای اصلی این استان است. خوردن گندم بو داده، لبو، شلغم پخته شده، برنجک و شاهدانه بو داده نیز از رسوم قدیمی است. مردم این دیار معتقدند که خوردن ماست، شیر، پنیر، کنجد، کدو و نان جو در این شب، موجب افزایش فراوانی و نعمت تا پایان سال می شود. برای عروس و دامادهای تازه ازدواج کرده نیز هدایای خاصی شامل بادام و گندم تفت داده، برنج و مرغ، شیرینی و میوه فرستاده می شود.

بوشهر: غذاهای دریایی و خرما

در بوشهر، شب یلدا با ترکیبی از سنت های بومی و اقلیمی این منطقه برگزار می شود. با توجه به نزدیکی به دریا، غذاهای دریایی مانند انواع ماهی و میگو، در کنار خرما و فراورده های آن، بخشی از سفره یلدا را تشکیل می دهند. این شب نیز فرصتی برای جمع شدن خانواده ها، قصه گویی و لذت بردن از میوه های فصلی و تنقلات است.

یلدا: جشن کهن ایرانی، نماد وحدت و امید در طول تاریخ

شب یلدا، جشنی است که ریشه های آن به اعماق تاریخ و فرهنگ ایران زمین پیوند خورده و در طول قرون، به نمادی از وحدت، امید و پایداری تبدیل شده است. از شرق تا غرب، از شمال تا جنوب این سرزمین پهناور، هر شهر و دیاری با آداب و رسوم منحصربه فرد خود، این شب کهن را گرامی می دارد و هر یک با زبان و سنت های خود، روایتگر داستانی از غلبه نور بر تاریکی و امید به فردایی روشن تر است.

تنوع بی نظیر این آیین ها، نشان دهنده غنای فرهنگی ایران و روحیه جمع گرایانه مردمان آن است. از «کف زنی» در خراسان جنوبی تا «فال سوزن» در همدان، از «شام محبت» در لرستان تا «چیلله قارپیزی» در آذربایجان، هر رسمی داستانی از زندگی، باورها و آرزوهای مردمان این مرز و بوم را در خود جای داده است. حفظ و انتقال این میراث فرهنگی به نسل های آینده، وظیفه ای ملی است تا چراغ یلدا همواره روشن بماند و نماد امید و پیوند خانوادگی باشد.

یلدا، بیش از یک شب بلند، فرصتی است برای نگاهی دوباره به ریشه هایمان، احیای سنت های دیرین و تحکیم پیوندهای عمیق انسانی که در تاروپود فرهنگ ایرانی تنیده شده اند.

این جشن، به ما یادآوری می کند که حتی در بلندترین و تاریک ترین شب سال نیز، امید به طلوع خورشید و غلبه نور بر ظلمت، همواره زنده است. باشد که با برپایی این آیین های زیبا، همواره حافظ فرهنگ و تمدن درخشان ایران باشیم.