خلاصه کتاب تفسیرگرایی پرگمتیستی تنهایی | جامعه درون ساخت
خلاصه کتاب دستگاه نظری تفسیرگرایی پرگمتیستی: جامعه ی درون ساخت / برون ساخت ( نویسنده ح.ا. تنهایی )
کتاب «دستگاه نظری تفسیرگرایی پرگمتیستی: جامعه ی درون ساخت / برون ساخت» اثر ح.ا. تنهایی، چارچوبی نوآورانه برای تحلیل جوامع، به ویژه جوامع شرقی، ارائه می دهد که از تلفیق تفسیرگرایی و پراگماتیسم ریشه می گیرد و به درک عمیق تر پویایی های اجتماعی ایران کمک می کند.
در میان آثار گوناگونی که در حوزه ی جامعه شناسی نظری ایران به رشته تحریر درآمده اند، کتاب دستگاه نظری تفسیرگرایی پرگمتیستی: جامعه ی درون ساخت / برون ساخت نوشته ی استاد برجسته، ح.ا. تنهایی، جایگاهی منحصر به فرد دارد. این اثر نه تنها به معرفی و تبیین چارچوب فکری وی می پردازد، بلکه خواننده را به سفری عمیق در ریشه های نظری، مفاهیم کلیدی و کاربردهای عملی این دستگاه نظری، به خصوص در تحلیل جامعه ی ایرانی، رهنمون می شود. این کتاب فراتر از یک بررسی سطحی، درکی جامع و تحلیلی از نظریه های ح.ا. تنهایی، از جمله تفسیرگرایی پرگمتیستی، جوامع درون ساخت و جامعه برون ساخت، و نظریه قشربندی اجتماعی تنهایی را به ارمغان می آورد.
مخاطبانی که خود را در پیچیدگی های نظریه های اجتماعی غرق می یابند و به دنبال رویکردی بومی برای تحلیل واقعیت های اجتماعی ایران هستند، در این کتاب منبعی ارزشمند کشف می کنند. دانشجویان و اساتید رشته های مختلف علوم اجتماعی، پژوهشگران، و حتی علاقه مندان به مطالعات ایران شناسی، همگی می توانند از این اثر برای تعمیق فهم خود بهره مند شوند. هدف از این بررسی، گشودن لایه های این دستگاه نظری و ارائه ی خلاصه ای ساختارمند است که به درک جوهر اصلی اندیشه ی تنهایی یاری می رساند و در عین حال، اشتیاق به مطالعه ی بیشتر متن اصلی را در خواننده زنده می کند.
تبارشناسی فکری: ریشه های نظری تفسیرگرایی پرگمتیستی ح.ا. تنهایی
برای فهم دستگاه نظری ح.ا. تنهایی، بازگشت به ریشه های فکری او ضروری است. نظریه پردازی تنهایی، چون رودخانه ای پرآب، از سرچشمه های متعدد سیراب می شود که هر یک به غنای این دستگاه می افزاید. محور اصلی این تبارشناسی، پیوند او با مکتب فکری شیکاگو و به ویژه استادش، هربرت بلومر است.
تأثیر مکتب شیکاگو و هربرت بلومر
دکتر ح.ا. تنهایی، به عنوان یکی از برجسته ترین شاگردان هربرت بلومر، بنیان گذار تفسیرگرایی آمریکایی و از آخرین پراگماتیست های تاثیرگذار، ریشه های اصلی تفسیرگرایی پرگمتیستی خود را در این مکتب فکری استوار کرده است. بلومر و جورج هربرت مید، با تأکید بر کنش نمادین، معنا، و فرایند تفسیرگری در شکل گیری واقعیت اجتماعی، بستری را فراهم آوردند که تنهایی با نگاهی نقادانه و خلاقانه، آن را بسط داده و به دستگاه نظری منسجمی بدل ساخته است. از دیدگاه تنهایی، انسان ها نه صرفاً واکنش دهنده به محرک ها، بلکه کنشگرانی هستند که با تفسیر موقعیت ها و پیش بینی کنش دیگران، به کردار نمادین دست می زنند. این خود بازتابی و احتساب عملگرایانه، اساس انتخاب ها و تصمیم گیری های فردی و اجتماعی است.
دیگر منابع الهام بخش و بنیان های فکری
اما دستگاه نظری تنهایی تنها محدود به بلومر و مید نمی شود. او به شیوه ای دیالکتیکی، از متفکران بزرگی چون کارل مارکس، ماکس وبر، گئورگ زیمل، جان دیویی، و حتی متفکرانی چون ژرژ گورویچ و چارلز داروین نیز الهام گرفته است. این تلفیق از دیدگاه های متفاوت، نشان دهنده ی وسعت نظر و عمق پژوهش های تنهایی است که به او امکان می دهد ابعاد مختلف واقعیت اجتماعی را در چارچوبی یکپارچه تحلیل کند. تأکید بر فرایندگرایی وایتهد، فلسفه اجتماعی مید، پراگماتیسم دیویی و هم کنش گرایی نمادی بلومر، نشان دهنده ی رویکرد تحلیلی دیالکتیکی اوست.
تنهایی در بسط این دستگاه فکری، حتی به اسلوب شناسی دیالکتیک گورویچ روی آورده است؛ رویکردی که در رساله دکتری خود با راهنمایی پروفسور بلومر آن را پرورش داده و نام گذاری کرده است. این نگاه دیالکتیکی، دوگانه ی تز/آنتی تز را به چالش می کشد و جایی برای ناتِز یا غیرتز در نظر می گیرد که لزوماً آنتی تز نیست، و این یکی از نوآوری های مهم در رویکرد دیالکتیکی تنهایی محسوب می شود.
مفهوم دستگاه نظری و چهار جستار آن
اصطلاح دستگاه نظری که ح.ا. تنهایی از بلومر اقتباس کرده و با الهام از ادبیات موسیقایی ایرانی آن را بسط داده، مجموعه ای از عناصر حساس یک نظریه است. او این دستگاه را از چهار جستار کلیدی هستی شناسی (Ontology)، روش شناسی (Methodology)، ایستایی شناسی (Statics)، و پویایی شناسی (Dynamics) تشکیل می دهد. این چهار جستار، مانند گوشه ها و ردیف های یک دستگاه موسیقی ایرانی، هرگاه درست و متناسب با هم آمیخته شوند، تخیل جامعه شناختی نظری را به وجود می آورند.
اصطلاح دستگاه نظری، شامل مجموعه عناصر مهم و حساس یک نظریه است که با چهار جستار هستی شناسی، روش شناسی، ایستایی شناسی و پویایی شناسی، شکل و محتوای تخیل جامعه شناختی نظری را می سازند. من اصطلاح فارسی دستگاه را در برابر آپاراتوس یا سیستم، از ادبیات موسیقاییِ ایرانی اقتباس کردم، که براساس آن هر دستگاه موسیقایی (مانند دستگاه موسیقی شور یا همایون)، از گوشه ها و کناره ها و نیز ترکیب و تلفیق گهگاه میان بخش هایی از دیگر دستگاه های موسیقی (برای مثال پنج دستگاه یا افشاری) ترکیب یا تلفیق یافته است، و هرگاه درست و متناسب با هم آمیخته یا ترکیب و تلفیق و هم آوا شوند می تواند به مثابۀ یک دستگاه تام و تمام و غنی به معنای دیالکتیکی آن به شمار آید.
این چارچوب به خواننده کمک می کند تا جایگاه هر عنصر نظری را در یک دستگاه نظری پیدا کند و از آشفتگی ناشی از درک پراکنده مفاهیم رهایی یابد. این وحدت بخشی به اجزا و تبدیل آن ها به عناصری با روابط منظم و معنادار، کلید فهم تمامیت دستگاه نظری است و از تکه تکه کردن یا کژخوانی نظریه جلوگیری می کند.
رویکرد طبیعت گرایی دیالکتیکی و کنش پژوهی (Abduction)
پایه های معرفت شناختی و روش شناختی نظریه تنهایی بر رویکرد طبیعت گرایی دیالکتیکی و کنش پژوهی استوار است. طبیعت گرایی داروینی، از طریق مارکس (در تغییر ایده آلیسم به طبیعت گرایی) و بلومر (در مفهوم فرود به زمین و طبیعت گرایی در زیست جهان) به دستگاه فکری تنهایی راه می یابد. این رویکرد در برابر متغیرگرایی و نگاه قیاسی-کمی گرایانه قرار می گیرد و بر استقرای کنش پژوهانه تاکید دارد. کنش پژوهی، که در ترجمه ی بلیکی، استفهامی استراتژی است، شامل کنار زدن مدل های کلیشه ای، انعطاف پذیری و تجدیدنظر در عقاید است. این رویکرد نه صرفاً رفت و برگشت میان استقرا و قیاس، بلکه روشی است که به کشف مدل های تجربی جدید و دیالکتیک تازگی در زیست جهان می انجامد.
فلسفه ی بنیادی: چیستی تفسیرگرایی پرگمتیستی
در قلب دستگاه نظری ح.ا. تنهایی، فلسفه ی تفسیرگرایی پرگمتیستی قرار دارد؛ رویکردی که نگاهی عمیق تر و جامع تر از پراگماتیسم رایج و عوامانه به کنش اجتماعی دارد. این بخش از کتاب، خواننده را به درک مفاهیم بنیادی این فلسفه دعوت می کند.
فراتر از پراگماتیسم عوامانه: کنش پیوسته و تجربه اجتماعی
تنهایی، پراگماتیسم را فراتر از مفید بودن یا فایده محوری می بیند و آن را با فرایند تجربه اجتماعی و کنش نمادین در هم می آمیزد. از دیدگاه او، پراگماتیسم بلومری که او به آن می پیوندد، از نوع کنش پژوهانه است و بر قضایای سه گانه ی بلومر، به ویژه قضیه تفسیر تاکید دارد. در این رویکرد، افراد تنها به محرک ها پاسخ نمی دهند، بلکه موقعیت ها را تفسیر می کنند و بر اساس این تفسیر، دست به کنش نمادی می زنند. این فرآیند تفسیر، معنای مشترک و جمعی را در یک موقعیت می آفریند و مبنای احتساب عملگرایانه ی کنشگران می شود.
جامعه به مثابه هم کنشی سازمان یافته
برای تنهایی، جامعه چیزی جز برآیند هم کنشی اجتماعی نیست که دارای ساخت و سازمان مبتنی بر احتساب عملگرایانه ی کنشگران است. او جامعه را نه یک ساختار منجمد و از پیش تعیین شده، بلکه محصول مداوم کنش های انسانی می داند. در این دیدگاه، حتی ساختارهای متصلب و مفلوج نیز توسط آدمیان ساخته شده اند و اگر تغییری لازم باشد، خود آدمیان باید آن را بیافرینند. کنش های درهم بافته و مستمر، به کنش پیوسته تبدیل می شوند و در بستر سازمان، نهاد و تاریخ به مطالعه درمی آیند.
مفاهیم اصلی: خود بازتابی و دیالکتیک من و من اجتماعی
دو مفهوم کلیدی در فلسفه ی تفسیرگرایی پرگمتیستی، خود بازتابی (Reflexive Self) و دیالکتیک من و من اجتماعی هستند.
- خود بازتابی: انسان به عنوان کنشگری که به خاطرات و پیشینه های ساخت توجه دارد، اما نتایج را یک به یک بررسی می کند. این خودبازتابی، مبنای انتخاب و تصمیم او می شود، حتی اگر این تصمیم، تعلیق یا تصحیح باشد. آدمی در برابر موقعیت دست به کنش می زند، نه واکنش.
- دیالکتیک من و من اجتماعی: برسازی کنش، برآیندی از دیالکتیک میان من (بعد ارگانیک و فردی) و من اجتماعی (بعد اجتماعی شده و ساختاری) است. این تعامل پویاست که هویت و کردار فرد را شکل می دهد.
اهمیت معنا و تفسیر در کنش های نمادین
معنا و تفسیر نقش محوری در دستگاه نظری تنهایی ایفا می کنند. کنشگران از طریق تفسیر موقعیت هاست که به کردار نمادین دست می زنند. این تفسیر نه تنها به معنای شخصی، بلکه به معنای مشترک و جمعی واقعیت در یک فراگرد تاریخی و اجتماعی پیش رونده اشاره دارد. مطابقت با واقعیت در تجربه، یعنی آنچه را که گمان می کنیم درست است، در عمل ممکن است اتفاق بیفتد یا نیفتد، و این خود، تجربه ی افراد را در فرآیند کنش نمادین غنی تر می کند.
الگوی جوامع درون ساخت و برون ساخت: تحلیلی بومی از ساختارهای اجتماعی
یکی از برجسته ترین نوآوری های ح.ا. تنهایی، نظریه ی جوامع درون ساخت و برون ساخت است که الگویی بی بدیل برای فهم پویایی های اجتماعی، به ویژه در جوامع شرقی، از جمله جامعه ی ایرانی، ارائه می دهد. این نظریه نتیجه ی سال ها پژوهش استقرایی در تاریخ این جوامع است.
جامعه درون ساخت: تجانس اقشار و حکمرانی الیگارشیک
تصور کنید جامعه ای را که در آن اقشار اصلی فرادست و فرودست، از نظر ریشه های اجتماعی و پایگاهی، با یکدیگر تجانس دارند. این جامعه درون ساخت نامیده می شود. ویژگی های کلیدی آن عبارتند از:
- تجانس اقشار اصلی: فرادستان و فرودستان، ریشه های طبقاتی یا اجتماعی نسبتاً مشابهی دارند، گویی از یک خانواده ی بزرگ تر آمده اند، هرچند در موقعیت های متفاوتی قرار گرفته اند.
- مبنای حق داشتن وسائط و راه های تولیدی: حق مالکیت و کنترل ابزار تولید، بیشتر بر اساس ویژگی های اکتسابی مانند مهارت، دانش یا تلاش فردی استوار است، نه صرفاً بر اساس تولد یا نژاد.
- سنخ حکمرانی الیگارشیک (اشراف سالارانه): قدرت در دست گروه کوچکی از افراد قرار دارد که بر اساس پیشینه، ثروت یا جایگاه اجتماعی خود، حکومت می کنند.
جامعه برون ساخت: عدم تجانس اقشار و حکمرانی فدراتیو
در مقابل، جامعه برون ساخت وضعیتی متفاوت را به نمایش می گذارد. در این سنخ جامعه، عدم تجانس میان اقشار اصلی فرادست و فرودست بارز است. ویژگی های محوری آن را می توان چنین برشمرد:
- عدم تجانس اقشار اصلی: فرادستان و فرودستان دارای ریشه ها و پایگاه های اجتماعی کاملاً متفاوتی هستند، گویی از جهان های جداگانه آمده اند و به یکدیگر بی اعتمادند.
- مبنای انحصاری فرصت های زندگی: دسترسی به فرصت هایی چون تحصیل، مشاغل، ازدواج و ابزار تولید، به شدت بر پایه ی پایگاه انتسابی (مانند ریشه های طبقاتی، نژادی، حزبی، دینی یا ملی) استوار است. یعنی نابرابری در اینجا عمیق تر و ساختاری تر است.
- سنخ حکمرانی فدراتیو (ائتلاف طوایف در باستان، سندیکا در مدرن): قدرت به صورت ائتلافی از گروه های مختلف (مانند طوایف، قبایل یا سندیکاها) اعمال می شود که هر یک تلاش دارند منافع خود را حفظ کنند.
نمونه های تاریخی: کاربرد نظریه در چین، هند، اسلام و ایران
ح.ا. تنهایی برای اثبات کارایی این نظریه، به مرور نمونه های تاریخی متعددی می پردازد. او نشان می دهد که چگونه می توان با استفاده از این چارچوب، ساختارهای اجتماعی را در:
- چین باستان: به عنوان جامعه ای عمدتاً درون ساخت که در آن تجانس اقشار وجود داشت.
- زادگاه باستانی اسلام: نیز با ویژگی های درون ساختی تبارشناختی.
- هند باستان: از درون ساختی ودایی تا برون ساختی برهمایی که تحولات آن را نشان می دهد.
- و به خصوص جامعه ی ایرانی: از دوران پیشاآریایی تا پهلوی اول، که از آغاز جامعه ای برون ساخت (مانند الیگارشی هخامنشی) بوده و در دوران های مختلف نوساناتی بین این دو سنخ داشته است. تنهایی در این بخش جنبش های مهم اجتماعی و ویژگی های برجسته ی هر دوره را بیان می کند.
این نظریه به ما یاری می رساند تا تاریخ پیچیده و پرفراز و نشیب جوامع شرقی را با لنزی جدید مورد بررسی قرار دهیم و به درک عمیق تری از چگونگی شکل گیری نابرابری ها و ساختارهای قدرت دست یابیم.
ژرفای قشربندی اجتماعی: تحلیل طبقات و اقشار
در امتداد نظریه ی جوامع درون ساخت و برون ساخت، ح.ا. تنهایی به قشربندی اجتماعی می پردازد؛ تحلیلی که فراتر از تقسیم بندی های ساده ی طبقاتی، به جزئیات پیچیده تر روابط قدرت و نابرابری در جامعه می کاود. این رویکرد، درک ما را از ماهیت طبقات و اقشار اجتماعی در جامعه شناسی ایران عمیق تر می سازد.
دو طبقه اصلی و نقد مفهوم طبقه متوسط
تنهایی جامعه را به دو طبقه اصلی تقسیم می کند: فرادست و فرودست. در این تقسیم بندی، او به صراحت مفهوم طبقه متوسط را به معنای ساختاری آن رد می کند، مگر در نقش های واسطه ای و ذهنی. این دیدگاه، چالش مهمی را در برابر تحلیل های رایج از ساختارهای اجتماعی مطرح می سازد.
- طبقه فرادست: این طبقه دارای مالکیت، قدرت و توان برنامه ریزی کلان اقتصادی و اجتماعی است. آن ها وسایل تولید را در اختیار دارند و قادر به استخدام نیروی کار و تنظیم روابط تولیدی به نفع خود هستند.
- طبقه فرودست: این طبقه از مالکیت، قدرت و امکان برنامه ریزی محروم است. آن ها نیروی کار خود را عرضه می کنند و تحت سلطه ی طبقه فرادست قرار دارند.
چهار قشر اجتماعی در دل هر طبقه
در دل هر یک از این دو طبقه اصلی، چهار قشر اجتماعی متمایز وجود دارد: قشر اصلی، قشر فرعی، قشر حاشیه ای و قشر بیرونی. این تقسیم بندی نشان می دهد که حتی درون هر طبقه نیز، تفاوت ها و سلسله مراتبی وجود دارد که به پویایی های درونی قشربندی می افزاید. این نگاه به قشربندی، برآمده از تلفیق نگاه مارکس در مفهوم طبقات استثمارگر و استثمارشونده، وبر در قشربندی و حلقه های قدرت بلومر است.
مفاهیم تحلیلی قشربندی: منش تا خرید طبقاتی
ح.ا. تنهایی با معرفی مفاهیم تحلیلی دقیق، ابعاد مختلف قشربندی را روشن می سازد. این مفاهیم به ما کمک می کنند تا درکی ظریف تر از روابط بین طبقات و اقشار و تأثیر آن ها بر کنش های اجتماعی داشته باشیم:
- منش، اخلاق و معرفت طبقاتی: این سه مفهوم، چگونگی شکل گیری ساخت روانی افراد (منش برگرفته از اریک فروم)، اجتماعی شدن در بستر اجتماعی و تثبیت قواعد ضمنی لایه ها (اخلاق برگرفته از بلومر) و در نهایت، جهان بینی هم فراخوان با موقعیت طبقاتی (معرفت برگرفته از مید) را توضیح می دهند. این عناصر روانی، اجتماعی و معرفتی، برآمده از جایگاه طبقاتی فرد هستند.
- مهاجرت طبقاتی: به جابجایی افراد بین اقشار و طبقات اجتماعی اشاره دارد. این مفهوم نشان دهنده ی پویایی و عدم ایستایی کامل در ساختارهای قشربندی است.
- خرید طبقاتی: این مفهوم ابتکاری، به اجیر کردن و خرید اقشار فرودست توسط فرادستان برای تحقق اهداف خاص اشاره دارد. نمونه بارز آن، اجیر کردن لمپن ها، لوطی ها و روسپیان توسط فرادستان برای انجام کودتا علیه مصدق است. این مفهوم نشان می دهد که طبقه صرفاً یک ساختار خشک نیست، بلکه تفاسیر افراد از موقعیت و منفعت طلبی عملگرایانه ی آن ها می تواند به شکل گیری ساخت های جدید منجر شود.
- تعلق طبقاتی: احساس تعلق فرد به طبقه و قشر خود را بیان می کند. این تعلق، به همبستگی و انسجام درونی طبقات و اقشار کمک می کند.
- هراس طبقاتی: ترس طبقات فرادست از شورش و قیام فرودستان است. این هراس، به شکل گیری سیاست ها و سازوکارهایی برای حفظ نظم اجتماعی و جلوگیری از تحولات رادیکال می انجامد.
این تحلیل جامع از نظریه قشربندی اجتماعی تنهایی، نه تنها ابزاری برای درک ساختارهای موجود است، بلکه به ما کمک می کند تا به ماهیت پویا و تفسیرگرایانه ی روابط طبقاتی در جامعه ی ایران نگاهی عمیق تر داشته باشیم.
جوامع پرهمیار و کم همیار: سیر تحول همیاری اجتماعی
ح.ا. تنهایی در دستگاه نظری خود، مفهومی بنیادین را برای تحلیل سیر تحول همیاری اجتماعی معرفی می کند: دسته بندی جوامع به پرهمیار ناگزیر، کم همیار طبقاتی و پرهمیار آگاهانه. این طبقه بندی، با تبار نظری از مزلو، فروم، و گورویچ، به ما کمک می کند تا چگونگی شکل گیری ساختارهای اجتماعی و انواع قشربندی در جوامع بشری را بهتر درک کنیم.
جوامع پرهمیار ناگزیر: وحدت در برابر طبیعت
جوامع پرهمیار ناگزیر، اولین مرحله در سیر تحول همیاری اجتماعی هستند. این جوامع در دوران پیشاتاریخی و کم تفکیک یافتگی اجتماعی مشاهده می شوند:
- تضاد انسان با طبیعت: در این مرحله، تضاد اصلی انسان ها با نیروهای طبیعی است، نه با یکدیگر.
- زندگی جمعی و اشتراکی: افراد ناگزیر به زندگی جمعی و اشتراکی هستند تا بتوانند در برابر طبیعت مقاومت کنند و بقای خود را تضمین نمایند. نمونه های بارز آن را می توان در کوچ جمعی، شکار دسته جمعی و مصرف مشترک منابع مشاهده کرد.
- کم تفکیک یافتگی اجتماعی: تقسیم کار در این جوامع بسیار ساده است و بیشتر بر اساس جنسیت، سن، جادو و دین صورت می گیرد.
- نمونه ها: جوامعی مانند مادرسالاری که باخ اوفن در مطالعات خود به آن اشاره کرده، یا جوامع ابتدایی با کارکردهای مشابه.
در این جوامع، فردیت تاریخی شکل می گیرد، اما اعضا ناگزیر به همیاری هستند که خرسندی و حس خوشبختی بر مبنای حقوق طبیعی به آن ها می داد.
جوامع کم همیار طبقاتی: ظهور تضاد انسانی و رقابت
با پیشرفت تاریخ و پیچیده تر شدن ساختارهای اجتماعی، جوامع به سمت کم همیاری طبقاتی حرکت می کنند. این مرحله با ظهور تضاد انسان با انسان و افزایش رقابت و سلطه گری مشخص می شود:
- تضاد انسان با انسان: نظام تقسیم اجتماعی کار بر پایه تضاد میان افراد و گروه هاست.
- رقابت، سلطه گری و سست شدن همیاری: رقابت جویی، سلطه گری و پرخاشگری جایگزین همیاری و احترام متقابل می شود. کنش پیوسته مبنای ایجاد و تقویت حقوق قشربندی در نظامی با اخلاق پدرسالارانه می شود.
- افزایش کنش های نانمادی: در این جوامع، امکان بروز کنش های نانمادی فردی و جمعی (مانند جنگ دارا و نادار بر سر وسایل تولیدی) افزایش می یابد.
- نمونه ها: جوامع طبقاتی معاصر و نظام های اجتماعی مبتنی بر مالکیت و قدرت.
جوامع پرهمیار آگاهانه: افق تنهایی برای سلامت و خیر جمعی
چشم انداز و امید ح.ا. تنهایی برای آینده ی جامعه ی ایرانی و نیل به سلامت و خیر جمعی، جوامع پرهمیار آگاهانه است. این مرحله، ایده آل جامعه ای است که در آن آگاهی و عمل جمعی، همیاری را باز می گرداند:
- وجود سازمان های مردم نهاد و جنبش های مطالبه گر: نقش فعال نهادهای مدنی، پویش ها و جنبش های اجتماعی رهایی بخش برای چانه زنی و مطالبه گری.
- سندیکالیسم و حق چانه زنی جمعی: شکل گیری ساختارهایی مانند اتحادیه ها و سندیکاها (همانند آنچه در کشورهای صنعتی و اسکاندیناوی دیده می شود) که به افراد امکان چانه زنی جمعی و تحلیل نقادانه را می دهد.
- عشق عام و همیاری آگاهانه: در این جوامع، عشق عام و همیاری آگاهانه عملاً محقق می شود و شادمانی آدمیت در برابری همه ی طرف های درگیر در کنش قدرت تجربه می شود. این مفهوم جدیدی است که تنهایی با افزودن ویژگی آگاهانه به همیاری از مزلو ساخته است.
این سیر تحول همیاری، نقشه راهی را برای درک گذشته، حال و آینده ی جوامع انسانی، به ویژه در بستر ایران، فراهم می آورد و اهمیت کنشگری آگاهانه برای رسیدن به سلامت و خیر جمعی را برجسته می سازد.
ابعاد روش شناختی و معرفت شناختی فرانظریه تنهایی
فرانظریه ح.ا. تنهایی تنها به تحلیل ساختارهای اجتماعی محدود نمی شود، بلکه به ابعاد عمیق روش شناختی و معرفت شناختی نیز می پردازد. این بخش از کتاب، خواننده را با استراتژی های منحصر به فرد تنهایی برای مطالعه ی تحولات تاریخی، گفتمان های معرفت شناختی و نوآوری های روش شناختی او آشنا می سازد.
استراتژی های مطالعه ی تحولات تاریخی: برآیش گرایی، تراوش گرایی، ویژه گرایی
تنهایی برای درک تغییرات و تحولات تاریخی، سه استراتژی کلیدی را معرفی می کند که رویکردی متفاوت از دیدگاه های رایج ارائه می دهند:
- برآیش گرایی (Emergence) چندخطی: این مفهوم در تقابل با پیشرفت قرار می گیرد. برآیش، شدنی دیالکتیکی است که برآمدن چیزی از چیز دیگر را نشان می دهد؛ یعنی تغییر را برجسته می کند نه لزوماً پیشرفت را. دو اصل وحدت وجودی (یگانگی زیستی) و اختراع (رابطه ی کنشگر و بستر اجتماعی) در آن حائز اهمیت است. برآیش گرایی چندخطی با تأکید بر نسبیت های زمانی، مکانی و تاریخی، با رویکرد استقرایی پارادایم تفسیرگرایی پرگمتیستی همسو است و بر گسست های تاریخی تاکید می کند.
- تراوش گرایی (Diffusion) چندمرکزی: این پارادایم در تقابل با تهاجم فرهنگی قرار می گیرد. در حالی که تهاجم فرهنگی جامعه ی مقصد را منفعل و بدون توان کنشگری می داند، تراوش گرایی بر قرض گرفتن یا گرفتن عناصر فرهنگی از مراکز مختلف تأکید دارد. شواهد تاریخی نشان می دهد که تراوش فرهنگی همیشه از غرب به شرق نبوده و مراکز تراوش متعددی وجود داشته اند. این رویکرد چندمرکزی، با استقرای داده های تاریخی، پذیرفته می شود.
-
ویژه گرایی (Particularism): این استراتژی به دو نکته مهم توجه می کند:
- سنخ های آرمانی تاریخی: پدیده های اجتماعی مانند پارلمانتاریسم یا سرمایه داری، مختص زمان و مکان خاص خود هستند و لزوماً عيناً در جای دیگری رخ نمی دهند (تأثیر وبر و مارکس).
- معرفت شناسی تاریخی: به دوره شناسی تاریخی می پردازد و گسست های تاریخی را برای تفکیک دوره ها شناسایی می کند (مثلاً دوره های مدرنیته از دید تنهایی: آغازین، میانی، درگذار، اخیر).
گفتمان های معرفت شناختی: زندگی، نظریه و دین
تنهایی به بررسی گفتمان های معرفت شناختی مختلف می پردازد که نقش آگاهی و شناخت در تاریخ را برجسته می کنند:
- گفتمان تاریخی زندگی و نظریه: این گفتمان دوره های پیشامدرن (ابتدایی با چیرگی اسطوره ها، باستانی با چیرگی فلسفه، میانی با چیرگی اسکولاستیسیسم) و مدرن را شامل می شود. در اینجا دیالکتیک آگاهی و شناخت با تاریخ مادی و تمدن، گسست های تاریخی را رقم می زند.
- گفتمان تاریخی دین: این گفتمان سیر تحول دین را از دوره ی اساطیری (آمیختگی دانش ها) تا دوره ی باستانی (تفکیک علم، هنر و دین از جادو)، دوره ی میانی (ظهور کلام و الیگارشی کلیسا)، دوره ی نوزایی (جدایی علم از دین) و در نهایت، یگانگی تازه ای میان علم و دین در نیمه ی دوم سده ی بیستم (تأکید بر استقرا در علم و قیاس در دین) بررسی می کند.
فردیت تاریخی و سکولاریسم: تمایز و ریشه ها
موضوع مهم دیگر، فردیت تاریخی و سکولاریسم است. تنهایی تأکید می کند که فردیت را نباید با فردگرایی یکسان دانست.
- فردیت: ظهور و بروز فرد در برابر سیستم است؛ یعنی فرد می تواند مطالبات خود را ابراز کند و سیستم نیز باید پاسخگو باشد. این فردیت بُعدی دیالکتیکی و معرفت شناختی دارد.
- فردگرایی: به معنای پرداختن به منافع فردی و معنا یافتن انسان به مثابه فرد در جامعه است.
سکولاریسم نیز ریشه در ابعاد دیالکتیکی و معرفت شناختی فردیت تاریخی دارد و با جنبش اصلاح گرایی، انقلاب صنعتی و مهاجرت طیف های جمعیتی هم فراخوان است.
مناطق معرفتی (A, B, A’) و گونه های معرفت
یکی از ابداعات روش شناختی تنهایی، مفهوم مناطق معرفتی (A, B, A’) است که در پاسخ به نقش ارزش در علم و تعهد علمی پژوهشگر ارائه شده است:
- منطقه ی معرفتی A: ادخال ارزشی پژوهنده طبیعی است و بر اساس قواعد دستگاه نظری تفسیری پرگمتیستی در تاریخ می تواند وجود داشته باشد.
- منطقه ی معرفتی B: از ادخال ارزشی جلوگیری می شود و با رویکرد هوسرلی، نگرش طبیعی برای تعلیق و در پرانتز گذاشتن نگرش های موجود است. این منطقه، اسلوب های موجود را نشان می دهد (مثلاً در حالی که دستگاه تنهایی زبان را بر بستر فردیت تاریخی و کنش پیوسته را پرهمیار می داند، شواهد تاریخی ایران زبان طبقاتی هژمونیک و کنش کم همیار را نشان می دهند).
- منطقه ی معرفتی A’: وجود اصول موضوعه ی دستگاه نظری در آن امری ناگزیر است؛ بدون آن، جامعه شناسی به جامعه نگاری کاهش می یابد.
علاوه بر این، تنهایی به گونه های معرفت (عامیانه، کودکانه، هنری، علمی، فلسفی، گوهرین) می پردازد که نداشتن پیش فرض، ظهور فردیت تاریخی و هم فراخوانی آگاهی و معرفت از عناصر مهم آن هاست. در ایران، معرفت حاکم اغلب عامیانه از نوع طبقاتی است، که به جامعه ای کم همیار یا حتی پرهمیار ناگزیر منجر می شود.
افق های عملی: جامعه شناسی درمانی و سندیکالیسم پرگمتیستی
دستگاه نظری تفسیرگرایی پرگمتیستی ح.ا. تنهایی، تنها به تحلیل های نظری محدود نمی شود، بلکه افق هایی روشن برای کنش عملی و تحول اجتماعی نیز ترسیم می کند. در این بخش، خواننده با کاربردهای عملی این دستگاه نظری آشنا می شود که به جامعه شناسی درمانی و سندیکالیسم پرگمتیستی منجر می گردد.
معرفی رویکردهای جامعه شناسی درمانی
جامعه شناسی درمانی به مثابه ی بسط و کاربرد عملی دستگاه نظری تنهایی، به دنبال یافتن راهکارهایی برای مشکلات و آسیب های اجتماعی است. این رویکرد، با اتکا به درک عمیق از ساختارهای اجتماعی (درون ساخت/برون ساخت)، قشربندی ها و پویایی های همیاری، تلاش می کند تا ریشه های بیماری های اجتماعی را شناسایی و برای آن ها درمان ارائه دهد. در اینجا، جامعه شناس نه تنها یک تحلیل گر، بلکه یک درمانگر اجتماعی است که با تشخیص درست، به بهبود وضعیت جامعه یاری می رساند. این نگاه به تحلیل جامعه به عنوان موجودی که می تواند بیمار باشد و نیاز به درمان دارد، رویکردی متفاوت و کنش مدار را به نمایش می گذارد.
نقش جنبش های اجتماعی و سندیکاها در دموکراتیک کردن جامعه
تنهایی بر نقش حیاتی جنبش های اجتماعی، اتحادیه ها و سندیکاها در دموکراتیک کردن جامعه و نیل به همیاری آگاهانه تأکید فراوان دارد. او معتقد است که در جوامع کم همیار طبقاتی، تنها از طریق کنشگری سازمان یافته و مطالبه گرانه است که اقشار فرودست می توانند صدای خود را به گوش برسانند و در سیاست گذاری ها مشارکت فعال داشته باشند.
سندیکالیسم پرگمتیستی، که برگرفته از پراگماتیسم آمریکایی بلومر است، به معنای عمل گرایی در جهت تحقق مطالبات جمعی و چانه زنی صنفی و سیاسی است. در این دیدگاه، اتحادیه ها و سندیکاها به عنوان عناصر سوم (با تأثیر از زیمل، مید و بلومر) عمل می کنند؛ یعنی نه تنها به عنوان واسطه ی میان فرد و ساختار، بلکه به عنوان نیروهایی که می توانند به شکل گیری دیالکتیک فاصله مثبت کمک کنند.
این دیالکتیک فاصله، که تنهایی آن را لازمه ی توسعه منطقی و دموکراتیک کردن جامعه می داند، تنها از طریق کوشش آگاهانه نسل های جوان تر و سازمان های مردم نهاد، جنبش های رهایی بخش و نهادهای سندیکالیستی ممکن می شود. این رویکرد عملی، امید به آینده ای را زنده می کند که در آن عشق عام و همیاری آگاهانه محقق شود و شادمانی آدمیت در برابری همه ی طرف های درگیر در کنش قدرت تجربه گردد. این چشم انداز، نشان دهنده ی تعهد عمیق تنهایی به تحول اجتماعی و بهبود وضعیت انسانی است.
جمع بندی: میراث «دستگاه نظری تفسیرگرایی پرگمتیستی» در اندیشه ایرانی
در پایان این سفر فکری به اعماق دستگاه نظری تفسیرگرایی پرگمتیستی: جامعه ی درون ساخت / برون ساخت نوشته ی ح.ا. تنهایی، می توان به وضوح دریافت که این اثر صرفاً یک کتاب در حوزه ی جامعه شناسی نیست، بلکه بنیانی محکم برای فهم پیچیدگی های اجتماعی و فرهنگی، به خصوص در بافتار جامعه ی ایرانی، ارائه می دهد. ح.ا. تنهایی با تکیه بر تبارشناسی غنی فکری و ابداعات روش شناختی خاص خود، توانسته رویکردی منحصربه فرد را در نظریه های بومی جامعه شناسی بیافریند.
از مهم ترین نوآوری ها و مشارکت های نظری وی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تفسیرگرایی پرگمتیستی: ارائه ی برداشتی عمیق تر از پراگماتیسم که بر کنش پیوسته، معنا و تفسیر در شکل گیری واقعیت اجتماعی تأکید دارد و انسان را کنشگری خودبازتابی می داند.
- نظریه ی جوامع درون ساخت و برون ساخت: الگویی بومی و تحلیلی برای طبقه بندی جوامع شرقی بر اساس تجانس یا عدم تجانس اقشار، و تبیین شکل گیری ساختارهای قدرت الیگارشیک و فدراتیو.
- نظریه قشربندی اجتماعی تنهایی: تحلیلی ظریف از ساختار طبقاتی و اقشار اجتماعی (فرادست و فرودست، قشرهای اصلی، فرعی، حاشیه ای، بیرونی) و معرفی مفاهیم نوآورانه ای چون خرید طبقاتی، منش، اخلاق و معرفت طبقاتی.
- سیر تحول همیاری اجتماعی: دسته بندی جوامع به پرهمیار ناگزیر، کم همیار طبقاتی و پرهمیار آگاهانه، که افق های عملی برای سلامت و خیر جمعی جامعه ی ایرانی را ترسیم می کند.
- نوآوری های روش شناختی: ارائه استراتژی های برآیش گرایی چندخطی، تراوش گرایی چندمرکزی و ویژه گرایی، همچنین معرفی مناطق معرفتی تنهایی (A, B, A’) برای پاسخ به نقش ارزش در علم.
میراث تنهایی، فراتر از این مفاهیم، در توانایی او برای بومی سازی نظریه های جامعه شناسی و کاربرد آن ها در تحلیل مشخص جامعه ی ایرانی نهفته است. او با پیوند دادن ریشه های نظری غربی به داده های استقرایی از تاریخ شرق، شاخه ای از جامعه شناسی شیکاگویی را در ایران بنا نهاده که نه تنها به توضیح گذشته می پردازد، بلکه راهکارهایی برای آینده نیز پیشنهاد می کند.
این دستگاه نظری، به خوانندگان، به ویژه دانشجویان، پژوهشگران و علاقه مندان به جامعه شناسی، این امکان را می دهد که با نگاهی عمیق تر و انتقادی تر به پدیده های اجتماعی بنگرند. مطالعه ی این کتاب، دعوتی است به تعامل نقادانه با اندیشه ی ح.ا. تنهایی و ترغیب به انجام مطالعات بیشتر پیرامون این دستگاه نظری جامع، که می تواند به غنای گفتمان جامعه شناسی در ایران بیفزاید.