رشد سرمایه اجتماعی در ایران

بر اساس نتایج کلان داده‌ها؛

به گزارش خبرگزاری آزیلاز، یکی از مؤلفه‌های بسیار مهم سنجش میزان موفقیت یا عدم موفقیت نظام‌های سیاسی در جهان، وضعیت سرمایه اجتماعی آنهاست. تحلیل کلان داده‌ها نشان می‌دهد که شاخص سرمایه اجتماعی حاکمیت در سال ۱۴۰۲افزایش یافت. افزایش سرمایه اجتماعی به شاخص «اعتماد به حکمرانی» مربوط است که رشد زیادی داشته است. از طرف دیگر شاخص «مشارکت اجتماعی» دچار کاهش شد و بر سرمایه اجتماعی اثر منفی گذاشت.

مرکز پژوهش‌های مجلس در پژوهشی تازه با عنوان «درس‌آموخته‌های مرتبط با روند سرمایه اجتماعی در سال ۱۴۰۲» آورده که در گزارش حاضر و سلسله‌گزارش‌های پایش سرمایه اجتماعی در مرکز پژوهش‌های مجلس، سرمایه اجتماعی حاکمیت در سه بستر توئیتر، تلگرام، اینستاگرام مورد سنجش و تحلیل قرار می‌گیرد. نتایج نشان می‌دهد سرمایه اجتماعی حاکمیت در سال ۱۴۰۲ به‌طور نسبی صعودی شده است.

در این گزارش ذکر شده که اعتماد به حکمرانی و به‌طور کلی سرمایه اجتماعی در سال ۱۴۰۲ همچنان تاحدودی تحت تأثیر ناآرامی‌های سال قبل است، اما بیش از همه مسائل اقتصادی بر سرمایه اجتماعی اثرگذار بوده است. در مؤلفه اعتماد به حکمرانی، حدود ۶۲ درصد از حوادث و رویداد‌ها به شرایط اقتصادی مرتبط هستند. از طرف دیگر، شاخص مشارکت اجتماعی دچار کاهش شد و بر سرمایه اجتماعی اثر منفی گذاشت.

در بخش دیگری از این گزارش بیان شده که عوامل افزایشی سرمایه اجتماعی معمولاً «خبری و رخدادی» بودند (کاهش قیمت ارز و طلا و نیز افزایش وام مسکن و ازدواج، عادی‌سازی روابط ایران با عربستان و امارات)؛ درحالی‌که عوامل کاهنده سرمایه اجتماعی «روندی و انباشتی» بود (تورم، قواعد مربوط به پوشش و…) شامل می‌شود.

در جمع‌بندی عواملی که باعث فرسایش سرمایه اجتماعی می‌شود در این گزارش به دو عامل اساسی پرداخته شده است. عامل اول وجود گره شناختی در ذهن‌ها است که در توضیح آن بیان شده که برخی اخبار باعث شکل‌گیری گره‌ها، شبهه‌ها و روایت‌هایی در ذهن‌ها می‌شوند که در غیاب توضیح و تبیین، تبدیل به عامل بی‌اعتمادی به حاکمیت می‌شود.

عامل بی‌سرانجامی پرونده‌ها عنوان شده و آمده که پایان پرونده‌های فساد و اختلاس که با افشاگری، افکار عمومی را دچار بی‌اعتمادی کرده‌اند معمولاً بیان نمی‌شود و بنابراین سرمایه اجتماعی را دچار آسیب می‌کنند.

یافته‌های کلیدی هم در این گزارش تشریح شده است. در این بخش بیان شده که بررسی جزئیات سرمایه اجتماعی از نگاه کاربران فضای مجازی حاکی از احساسات مثبت و منفی کاربران بوده که بر سرمایه اجتماعی اثرگذار است. مهم‌ترین احساسات مثبتی که کاربران ابراز کرده‌اند و باعث افزایش سرمایه اجتماعی شده شامل «حمایت از تمامیت ارضی»، «سیاست‌های تأمین خدمات درمانی»، «حمایت از نماد‌های ملی و ارزشی»، «خرسندی از اقتدار منطقه‌ای و دیپلماسی عزتمندانه» است، اما کاربران نسبت به برخی مسائل ابراز احساسات منفی داشته‌اند که همین موضوع شاخص‌های سرمایه اجتماعی را کاهش داده است: «تردید در مورد گشوده شدن فضای سیاسی»، «تداوم مشکلات اقتصادی»، «ناهمسو تلقی کردن مردم و دولت».

در این گزارش بیان شده که بسیاری از روند‌های فرسایشی سرمایه اجتماعی، حاصل مجموعه رخداد‌هایی هستند که به‌مرور انباشته شده و در ذهن مخاطبان به یک روند یا روایت تبدیل شده‌اند. به‌عنوان نمونه چالش مربوط به پوشش بانوان که تأثیر منفی آن به سال ۱۴۰۲ هم کشیده شد از فوت مرحومه امینی آغاز شد و به اغتشاش‌های خیابانی، مطرح شدن نام برخی جوانان و نوجوانان به‌عنوان کشته شده‌ها، شایعه مسمویت مدارس دخترانه، گشت ارشاد، لایحه حجاب و… گره خورد. مجموعه این رخدادها، به‌کمک رسانه‌های فارسی‌زبان ضدانقلاب به روایت‌هایی دامن زد که به افت سرمایه اجتماعی در برخی شاخص‌ها انجامید.

 در ادامه این گزارش آمده که دسته دیگری از رخداد‌هایی که به فرسایش سرمایه اجتماعی منجر می‌شوند و در سال ۱۴۰۲ نیز نقش پررنگی داشت، مطرح شدن اخباری بود که به سرانجام نرسید. مثلاً خبر وقوع تخلف مالی در یک شرکت تولیدی چای، باعث برانگیختن احساسات منفی شد، اما ازآنجاکه در مورد سرانجام این پرونده اقناع عمومی صورت نگرفت، تأثیری ماندگار و انباشتی بر سرمایه اجتماعی حاکمیت برجای ماند.

در بخش پیشنهادات هم بیان شده که تصویب قانون برای تضمین آزادی بیان در گفت‌و‌گو‌های تبیینی ضروری است. برای جلوگیری از فرسایش سرمایه اجتماعی لازم است گره‌های شناختی که در ذهن‌ها شکل گرفته باز شود و اقناع صورت گیرد. تصویب قانونی برای حمایت از گفت‌و‌گو‌های صریح در سکو‌های داخلی و جرم‌زدایی از گفت‌و‌گو‌های آزادانه برای بیان صریح پرسش‌ها، نظر‌ها و شبهه‌ها ضروری است.

در ادامه این بخش آمده که بهره‌گیری از مشارکت مردمی در تبیین یکی از پیشنهادات است. همان‌گونه که بر مشارکت مردم در تولید اقتصادی تأکید می‌شود، باید از مشارکت مردمی در تبیین نیز استقبال کرد. در حال حاضر، سیاست مسدودسازی شبکه‌های اجتماعی، موجب شده تا شماری از افراد خوش‌فکر، متدین و انقلابی از حضور در این شبکه‌ها امتناع ورزند، بنابراین زمینه لازم برای ایفای نقش تبیینی آنان از بین برود، درحالی‌که بسیاری از افراد جامعه با استفاده از انواع فیلترشکن‌ها در این شبکه‌ها حضور دارند و فعال‌اند و به‌طور مداوم در فضایی فعالیت می‌کنند که مملو از جنگ روانی و دروغ‌پراکنی‌های دشمنان و ضدانقلاب است. درواقع، مدیریت فضای مجازی به شکل کنونی، مانع از مشارکت مردمی در تبیین شده و مردم را با انبوهی از دروغ و دروغ‌گویان در فضای مجازی تنها می‌گذارد.

مرکز پژوهش‌های مجلس در پیشنهادات خود آورده که توجه ویژه به عوامل مخرب سرمایه اجتماعی باید مورد توجه قرار گیرد. تحلیل کلان‌داده‌ها نشان می‌دهد که در ۱۴ درصد از موارد، یک رفتار یا گفتار نابجای مقام مسئول، خشم یا نارضایتی مردم را برانگیخته و سرمایه اجتماعی را تحلیل برده است.

اتخاذ رویکرد‌های اقناعی در موضوع حجاب دیگر پیشنهاد مرکز پژوهش‌های مجلس است که در توضیح آن آمده که براساس تحلیل کلان‌داده‌ها، بسیاری از کاربران در موضوع حجاب، گره‌های شناختی متعدد دارند. بدین‌منظور باید با یک رویکرد اقناعی و با بهره‌گیری از برنامه‌های گفت‌وگومحور و در روندی آزاد، منطقی و مستدل زمینه‌های لازم برای باز کردن گره‌های شناختی مذکور فراهم شود.

پیگیری اجرا و انعکاس برنامه‌های امیدوارکننده زودبازده هم مورد تاکید قرار گرفته و گفته شده که در تحلیل کلان‌داده‌ها، اخبار امیدوارکننده و رخداد‌های کوتاه‌مدت اثر زیادی بر افزایش سرمایه اجتماعی داشت؛ بنابراین اجرای برنامه‌هایی که به تولید و انتشار خبر‌های امیدوارکننده فوری منجر می‌شوند اهمیت زیادی دارد.

بهره‌گیری از ظرفیت چهره‌های محبوب ورزشی و سینمایی دیگر پیشنهاد مرکز پژوهش‌های مجلس است. در این بخش بیان شده که بخشی از سرمایه اجتماعی حاکمیت از اقدامات چهره‌های محبوب ورزشی و سینمایی اثر می‌پذیرد. این موضوع در تحلیل کلان‌داده‌ها به اثبات رسید. بهتر است در رسانه‌ها بیشتر از این چهره‌ها استفاده شود تا ترمیم سرمایه اجتماعی رخ دهد.

بهره‌گیری از ظرفیت‌های قانونی برای عفو هم دیگر پیشنهاد این نهاد پژوهشی است. در توضیح آن آمده که با توجه به تأثیر معنادار دستور عفو‌های مقام معظم رهبری بر روی سرمایه اجتماعی، مناسب است که حتی‌الامکان از این ابزار قانونی برای عفو محکومان بیشتر بهره گرفته شود.

در ادامه پیشنهاد مرکز پژوهش‌ها بیان شده که تکمیل و به سرانجام رساندن پرونده‌ها در ذهن مردم هم باید مورد توجه قرار گیرد. ناتمام ماندن رسیدگی به ابهام‌ها و خطاها، افکار عمومی را دچار بدبینی می‌کند و خطا‌ها را به‌عنوان رویه در نظر می‌گیرند. لازم است مجازات افراد فاسد و اصلاح رویه‌ها به‌منظور تکرار نشدن فساد، با همان شدت و تکرار در رسانه‌ها بیان شود تا در ذهن اغلب مردم این پرونده بسته شود.

ضرورت احیای مرجعیت رسانه‌ای در داخل کشور آخرین پیشنهاد این مرکز است که در توضیح آن آمده که یکی از پاشنه آشیل‌های مهم در حوزه سرمایه اجتماعی که محل جولان رسانه‌های ضدانقلاب بوده، افول جایگاه صداوسیما و افت مرجعیت رسانه‌ای آن است. در شرایطی که فضای رسانه‌ای ازسوی رسانه‌های معاند، مشحون از روایت‌سازی‌های کذب علیه منافع ملی بوده است، وجود رسانه‌های داخلی که با انعکاس سریع و کامل واقعیت و زمینه‌سازی برای تحقق گفت‌و‌گو‌های ملی حول مسائل اختلافی، مرجعیت رسانه‌ای را به داخل کشور بازگردانند ضرورت دارد.

در یک جمع بندی کلی عواملی که باعث فرسایش سرمایه اجتماعی می‌شود به دو عامل اساسی می‌رسیم:

۱. وجود گره شناختی در ذهن‌ها: برخی اخبار باعث شکل‌گیری گره‌ها، شبهه‌ها و روایت‌هایی در ذهن‌ها می‌شوند که در غیاب توضیح و تبیین، تبدیل به عامل بی اعتمادی به حاکمیت می‌شود.
۲. بی سرانجامی پرونده‌ها: پایان پرونده‌های فساد و اختلاس که با افشاگری، افکار عمومی را دچار بی اعتمادی کرده‌اند معمولاً بیان نمی‌شود و بنابراین سرمایه اجتماعی را دچار آسیب می‌کنند.