نمونه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی

دادخواست اعسار از هزینه دادرسی راهکاری قانونی است که به اشخاص فاقد توانایی مالی امکان دسترسی به عدالت و پیگیری دعاوی حقوقی خود را می دهد، بدون آنکه بار سنگین هزینه های دادرسی مانع از احقاق حقشان شود. این فرآیند حقوقی به افراد اجازه می دهد تا موقتاً یا به طور کامل از پرداخت هزینه های مربوط به مراحل مختلف دادرسی معاف شوند.

دسترسی به عدالت از اصول بنیادین هر نظام حقوقی است و قانون گذار ایرانی نیز با پیش بینی نهاد «اعسار»، این حق را برای تمامی شهروندان تضمین کرده است. با این حال، تنظیم صحیح دادخواست اعسار از هزینه دادرسی و ارائه مستندات کافی، نیازمند آگاهی دقیق از مقررات و رویه های قانونی است. کوچکترین اشتباه در این مسیر می تواند منجر به رد درخواست و تحمیل هزینه های اضافی شود. این مقاله به عنوان یک راهنمای جامع و کاربردی، به بررسی ابعاد مختلف اعسار از هزینه دادرسی می پردازد تا افراد بتوانند با درک کامل شرایط و مراحل، دادخواست خود را به بهترین شکل ممکن تنظیم و ارائه نمایند.

اعسار از هزینه دادرسی چیست؟ (تعریف و مبانی قانونی)

مفهوم اعسار در نظام حقوقی ایران به معنای عدم توانایی یک شخص (معسر) در پرداخت دیون و تعهدات مالی خود است. زمانی که این عدم توانایی به پرداخت هزینه های قانونی مربوط به طرح و پیگیری یک دعوا در مراجع قضایی (مانند هزینه ثبت دادخواست، دستمزد کارشناس، هزینه نشر آگهی و…) ارتباط پیدا می کند، از اصطلاح اعسار از هزینه دادرسی استفاده می شود.

تعریف جامع اعسار از هزینه دادرسی

اعسار از هزینه دادرسی وضعیتی است که در آن، شخص خواهان، تجدیدنظرخواه، فرجام خواه یا واخواه، به دلیل فقدان تمکن مالی کافی، قادر به تأمین هزینه های قانونی لازم برای ادامه روند دادرسی نیست. این هزینه ها شامل مواردی از قبیل هزینه دادرسی مرحله بدوی، تجدیدنظر، فرجام خواهی، واخواهی، اعاده دادرسی، حق الزحمه کارشناسی، هزینه های اجرای قرار معاینه محل یا تحقیق محلی، هزینه نشر آگهی و… می گردد. هدف از پذیرش دادخواست اعسار، جلوگیری از محرومیت افراد کم بضاعت از حق دادخواهی و دسترسی به دادگاه است.

مبانی قانونی اعسار از هزینه دادرسی

مبانی قانونی اعسار از هزینه دادرسی عمدتاً در قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی (ق.آ.د.م) و قانون اعسار مصوب ۱۳۱۳ و اصلاحات بعدی آن یافت می شود. مهم ترین مواد قانونی در این خصوص عبارتند از:

• ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی: این ماده به صراحت بیان می دارد: خواهان دعوای اعسار از هزینه دادرسی باید مدارکی از جمله فهرست کلیه اموال منقول و غیرمنقول و هرگونه درآمد خود را همراه با نام و نشانی شهود مطلع از وضعیت مالی خویش به دادگاه تقدیم نماید. این ماده، اساس درخواست اعسار و ارائه مستندات آن را شکل می دهد.
• ماده ۵۰۵ قانون آیین دادرسی مدنی: این ماده به شرایط اقامه دعوای اعسار و رسیدگی به آن می پردازد و بیان می کند که دادخواست اعسار باید حاوی نکاتی باشد که در قانون اعسار ذکر شده است.
• مواد ۶ الی ۱۷ قانون اعسار: این مواد به تفصیل به شرایط معسر، نحوه اقامه دعوای اعسار، مدارک مورد نیاز، شهادت شهود و فرآیند رسیدگی به دعوای اعسار اختصاص دارند. از جمله ماده ۹ قانون اعسار که بر لزوم معرفی حداقل دو شاهد که از وضعیت مالی و زندگی معسر مطلع باشند، تأکید دارد.

تفاوت کلیدی با اعسار از محکوم به

یکی از ابهامات رایج در مباحث حقوقی، عدم تفکیک صحیح میان اعسار از هزینه دادرسی و اعسار از محکوم به است. هرچند هر دو به عدم تمکن مالی فرد اشاره دارند، اما در ماهیت، زمان طرح و آثار حقوقی با یکدیگر متفاوتند:

1. اعسار از هزینه دادرسی: مربوط به عدم توانایی پرداخت هزینه های اولیه و جاری دادرسی است که پیش از صدور حکم یا در طول رسیدگی به دعوای اصلی مطرح می شود. هدف آن، تسهیل دسترسی به فرآیند قضایی است. در صورت قبول اعسار، شخص از پرداخت این هزینه ها معاف می گردد.
2. اعسار از محکوم به: مربوط به عدم توانایی محکوم علیه (کسی که حکم علیه او صادر شده) در پرداخت آنچه به موجب حکم قطعی دادگاه محکوم شده است (مانند بدهی، وجه چک، مهریه و…). این نوع اعسار معمولاً پس از صدور حکم قطعی و در مرحله اجرای احکام مطرح می شود. در صورت قبول اعسار از محکوم به، محکوم علیه می تواند تقاضای تقسیط محکوم به را نماید یا تا زمانی که تمکن مالی پیدا کند، از پرداخت آن معاف شود.

بنابراین، اعسار از هزینه دادرسی پیش نیاز ورود به فرآیند قضایی است، در حالی که اعسار از محکوم به، راهکاری برای مدیریت تبعات مالی پس از اتمام دادرسی است.

شرایط لازم برای درخواست اعسار از هزینه دادرسی

برای اینکه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی مورد قبول دادگاه قرار گیرد، خواهان باید شرایط قانونی خاصی را احراز و اثبات نماید. این شرایط، رکن اصلی تصمیم گیری قاضی در پذیرش یا رد درخواست است.

عدم تمکن مالی خواهان

اساسی ترین شرط برای اعسار از هزینه دادرسی، عدم توانایی خواهان در پرداخت هزینه های مربوط به دادرسی است. این عدم تمکن باید به گونه ای باشد که فرد نه تنها در حال حاضر قادر به پرداخت نباشد، بلکه اموال کافی نیز برای فروش یا توقیف جهت تأمین این هزینه ها نداشته باشد. در این زمینه توجه به نکات زیر ضروری است:

• مفهوم عدم توانایی پرداخت: این عبارت به معنای نداشتن درآمد مکفی یا اموال نقدی و غیرنقدی قابل دسترس برای پوشش هزینه های دادرسی است. به عنوان مثال، اگر فردی دارای حقوق ثابت اندک، بیکار، یا صاحب اموالی باشد که از مستثنیات دین محسوب می شوند (مانند مسکن مورد نیاز، اثاثیه ضروری زندگی)، می تواند مدعی عدم تمکن مالی باشد.
• مستثنیات دین: اموالی مانند منزل مسکونی که عرفاً در شأن معسر باشد، اثاثیه ضروری زندگی، ابزار و وسایل کار، مبلغی برای تأمین معاش ضروری، از جمله مواردی هستند که حتی در صورت دارا بودن، جزء اموال قابل فروش برای پرداخت دیون یا هزینه های دادرسی محسوب نمی شوند. این امر به معنای آن است که اگر فرد تنها همین نوع اموال را داشته باشد، همچنان می تواند ادعای اعسار کند.
• اثبات عدم تمکن: صرف ادعای عدم تمکن کافی نیست و خواهان باید این امر را با دلایل و مدارک موجه (مانند شهادت شهود، گواهی عدم اشتغال، مدارک مالیاتی، استعلام حساب های بانکی و…) به دادگاه اثبات کند.

زمان طرح دادخواست اعسار

دادخواست اعسار از هزینه دادرسی از لحاظ زمانی انعطاف پذیری نسبی دارد. خواهان می تواند این دادخواست را در یکی از زمان های زیر مطرح کند:

• همزمان با دادخواست اصلی: متداول ترین روش این است که دادخواست اعسار همراه با دادخواست اصلی (که مستلزم پرداخت هزینه دادرسی است) به دادگاه تقدیم شود. در این صورت، دادگاه ابتدا به دعوای اعسار رسیدگی کرده و در صورت پذیرش، پرونده اصلی را به جریان می اندازد.
• به صورت جداگانه و پیش از دادخواست اصلی: فرد می تواند ابتدا دادخواست اعسار را به دادگاه صالح تقدیم کند و پس از پذیرش اعسار، با استناد به حکم اعسار، دادخواست اصلی خود را بدون پرداخت هزینه مطرح نماید.
• در هر مرحله از دادرسی: حتی اگر دادرسی اصلی آغاز شده باشد و خواهان در طول رسیدگی دچار عسر مالی شود (مثلاً شغل خود را از دست بدهد یا بیماری سختی گریبان گیر او شود)، می تواند در هر مرحله ای تا پیش از صدور حکم نهایی، دادخواست اعسار از هزینه های دادرسی (مربوط به مراحل آتی) را مطرح کند. این امر شامل مراحل تجدیدنظرخواهی، فرجام خواهی و واخواهی نیز می شود.

دادگاه صالح برای رسیدگی به اعسار

تعیین دادگاه صالح برای رسیدگی به دادخواست اعسار از هزینه دادرسی از اهمیت ویژه ای برخوردار است تا از اتلاف وقت و سردرگمی جلوگیری شود. به طور کلی:

• در مرحله بدوی: دادخواست اعسار باید به دادگاهی تقدیم شود که صلاحیت رسیدگی به دعوای اصلی را دارد. به عبارت دیگر، همان دادگاهی که قرار است به ماهیت دعوای مورد نظر (مثلاً مطالبه وجه، الزام به تنظیم سند، طلاق و…) رسیدگی کند، صلاحیت رسیدگی به اعسار از هزینه دادرسی آن دعوا را نیز دارا خواهد بود.
• در مرحله تجدیدنظرخواهی و فرجام خواهی: اگر اعسار مربوط به هزینه های تجدیدنظرخواهی یا فرجام خواهی باشد، دادخواست اعسار به دادگاهی تقدیم می شود که حکم مورد اعتراض را صادر کرده است (دادگاه بدوی برای تجدیدنظرخواهی و دادگاه تجدیدنظر برای فرجام خواهی)، تا این دادگاه پس از دریافت مدارک و استماع شهود، آن را به مرجع بالاتر ارسال کند.

رسیدگی به دادخواست اعسار خارج از نوبت و با سرعت انجام می شود، زیرا هدف قانون گذار تسهیل دسترسی افراد به محاکم و جلوگیری از تضییع حقوق آن هاست.

مدارک و مستندات مورد نیاز برای اثبات اعسار

اثبات اعسار از هزینه دادرسی، نیازمند ارائه مستندات محکم و قانع کننده به دادگاه است. جمع آوری دقیق و کامل این مدارک، شانس موفقیت دادخواست اعسار را به نحو چشمگیری افزایش می دهد.

چک لیست کامل مدارک ضروری

خواهان باید هنگام تنظیم و ارائه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی، مدارک زیر را ضمیمه نماید:

1. تصویر مصدق (کپی برابر اصل) کارت ملی و تمام صفحات شناسنامه خواهان: این مدارک برای احراز هویت و مشخصات فردی خواهان ضروری هستند.
2. فهرست کامل کلیه اموال منقول و غیرمنقول: این فهرست باید شامل تمامی املاک، خودرو، سهام، اوراق بهادار، وجوه نقد در حساب های بانکی، طلب از دیگران، هرگونه درآمد (مانند حقوق، اجاره بها، سود سهام) و هر دارایی دیگری باشد که خواهان مالک آن است. اهمیت صداقت در اظهار در این بخش بسیار بالاست، چرا که هرگونه کتمان یا اظهار خلاف واقع می تواند منجر به رد دادخواست و حتی تبعات قانونی دیگر شود. اگر خواهان هیچ مالی ندارد، باید به صراحت این موضوع را در فهرست قید کند.
3. گواهی کسر از حقوق یا فیش حقوقی (در صورت کارمند بودن): اگر خواهان شاغل است و حقوق دریافت می کند، ارائه فیش حقوقی یا گواهی از محل کار که میزان حقوق و مزایای دریافتی را نشان دهد، ضروری است. این مدرک به دادگاه کمک می کند تا میزان درآمد فرد را سنجیده و آن را با هزینه های دادرسی مقایسه کند.
4. مدارک مربوط به عدم توانایی کسب درآمد (در صورت عدم اشتغال): برای افرادی که بیکار هستند یا توانایی کار کردن ندارند (مثلاً به دلیل بیماری یا از کارافتادگی)، ارائه مدارکی مانند گواهی بیکاری، گواهی پزشکی مبنی بر عدم توانایی کار، یا مدارک مربوط به تحت پوشش نهادهای حمایتی بودن، می تواند مثمر ثمر باشد.
5. استعلام حساب های بانکی: اگرچه معمولاً دادگاه ها در مراحل اولیه مستقیماً از بانک ها استعلام نمی گیرند، اما خواهان می تواند برای اثبات بیشتر عدم موجودی، خود نسبت به ارائه گردش حساب های بانکی خود اقدام کند یا در صورت نیاز و دستور دادگاه، این استعلام صورت خواهد گرفت.
6. معرفی دو شاهد کتبی مطلع: این یکی از مهمترین وکلیدی ترین مدارک است. خواهان باید حداقل دو نفر شاهد را معرفی کند که از وضعیت مالی و زندگی او کاملاً مطلع باشند و بتوانند در دادگاه شهادت دهند که خواهان توانایی پرداخت هزینه های دادرسی را ندارد.

صداقت و شفافیت در ارائه فهرست اموال و درآمد، ستون فقرات اثبات اعسار است. هرگونه پنهان کاری یا اظهارات کذب، نه تنها دادخواست اعسار را به خطر می اندازد، بلکه می تواند تبعات قانونی جدی برای خواهان در پی داشته باشد.

نقش شهود در اثبات اعسار و نمونه استشهادیه

شهادت شهود در اثبات اعسار از هزینه دادرسی نقش حیاتی دارد. دادگاه عمدتاً بر پایه اظهارات این شهود و ارزیابی صداقت و آگاهی آن ها تصمیم گیری می کند. شرایط شهود و نحوه ارائه شهادت به شرح زیر است:

• شرایط شهود: شهود باید بالغ، عاقل، عادل (یعنی دارای حسن سابقه و عدم ارتکاب گناه کبیره)، و مهم تر از همه، مطلع از وضعیت مالی و زندگی خواهان باشند. یعنی باید ارتباط نزدیک و مستمری با خواهان داشته باشند تا بتوانند با آگاهی کامل در مورد نداشتن مال یا درآمد کافی برای پرداخت هزینه های دادرسی شهادت دهند. معمولاً خویشاوندان نزدیک یا همسایگان قدیمی گزینه های مناسبی برای شهادت در این زمینه هستند.
• تعداد شهود: طبق قانون اعسار، معرفی حداقل دو نفر شاهد ضروری است.
• نحوه ارائه شهادت: خواهان باید مشخصات کامل شهود (نام، نام خانوادگی، نام پدر، شماره ملی، تاریخ تولد، نشانی و کد پستی) را در دادخواست اعسار یا در فرم جداگانه (استشهادیه) به دادگاه ارائه دهد. دادگاه سپس شهود را احضار کرده و از آن ها در مورد وضعیت مالی خواهان استماع شهادت می کند.

نمونه فرم استشهادیه شهود برای اعسار (ساختار کلی)

هرچند نمی توان فایل دانلودی ارائه کرد، اما ساختار یک استشهادیه معتبر به شرح زیر است که خواهان می تواند با تکمیل آن و امضای شهود، به دادخواست خود ضمیمه کند:

بسمه تعالی

موضوع: استشهادیه جهت اثبات اعسار از هزینه دادرسی

ریاست محترم شعبه [شماره شعبه] دادگاه [نام دادگاه، مثلاً عمومی حقوقی شهرستان تهران]

با سلام و احترام،

اینجانبان امضاکنندگان زیر، بدین وسیله شهادت می دهیم که از وضعیت مالی و معیشتی آقای/خانم [نام و نام خانوادگی خواهان] فرزند [نام پدر خواهان] به شماره ملی [شماره ملی خواهان] و نشانی [نشانی کامل خواهان]، به طور کامل و دقیق اطلاع و آگاهی داریم.

ایشان از مدت [ذکر مدت آشنایی، مثلاً: سالیان متمادی / چندین سال] است که به دلیل [ذکر علت عدم توانایی، مثلاً: بیکاری، بیماری، از کارافتادگی، مشکلات اقتصادی شدید و...] در وضعیت مالی نامناسبی به سر می برد و قادر به تأمین معاش روزمره خود و خانواده اش می باشد.

بنابراین، اینجانبان شهادت می دهیم که نامبرده توانایی پرداخت هزینه های دادرسی پرونده [شماره پرونده یا موضوع دعوای اصلی] را نداشته و مستحق اعسار از پرداخت این هزینه ها می باشد.

لذا از محضر عالی درخواست داریم تا با توجه به وضعیت معسر ایشان، دستورات مقتضی جهت پذیرش دادخواست اعسار از هزینه دادرسی صادر فرمایید.

با تشکر و تجدید احترام

مشخصات شاهد اول:
نام و نام خانوادگی:
نام پدر:
شماره ملی:
تاریخ تولد:
نشانی کامل:
شماره تماس:
امضاء:

مشخصات شاهد دوم:
نام و نام خانوادگی:
نام پدر:
شماره ملی:
تاریخ تولد:
نشانی کامل:
شماره تماس:
امضاء:

تاریخ: [تاریخ روز تنظیم استشهادیه]

لازم به ذکر است که دادگاه پس از دریافت استشهادیه، ممکن است شهود را احضار کرده و از آن ها در جلسه رسیدگی حضوری نیز تحقیق نماید. لذا شهود باید آمادگی حضور در دادگاه و تأیید شهادت کتبی خود را داشته باشند.

مراحل تنظیم و ارائه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی (راهنمای گام به گام)

فرآیند درخواست اعسار از هزینه دادرسی شامل چند مرحله مشخص است که هر یک نیازمند دقت و رعایت اصول قانونی است. آشنایی با این مراحل به خواهان کمک می کند تا با آمادگی کامل این مسیر را طی کند.

گام اول: جمع آوری و آماده سازی مدارک

اولین و حیاتی ترین گام، جمع آوری تمام مدارک و مستنداتی است که پیشتر به آنها اشاره شد. این مرحله شامل موارد زیر می شود:

• تهیه کپی برابر اصل از کارت ملی و شناسنامه.
• تنظیم فهرست دقیق و صادقانه از کلیه اموال و درآمدهای موجود یا معدوم.
• دریافت فیش حقوقی یا گواهی عدم اشتغال (حسب مورد).
• شناسایی و هماهنگی با دو نفر شاهد مطلع و قابل اعتماد، دریافت مشخصات کامل آن ها و ترجیحاً تکمیل فرم استشهادیه توسط آن ها.
• آماده سازی مدارک مربوط به دعوای اصلی که قرار است همراه با دادخواست اعسار یا پس از آن مطرح شود (اگر اعسار همزمان یا پیش از دعوای اصلی باشد).

دقت در این مرحله مانع از اتلاف وقت در مراحل بعدی خواهد شد؛ چرا که نقص مدارک به معنای ارجاع پرونده به خواهان و تأخیر در رسیدگی است.

گام دوم: تنظیم دادخواست اعسار

پس از آماده سازی مدارک، نوبت به تنظیم دادخواست اعسار می رسد. این دادخواست باید بر روی فرم های چاپی مخصوص دادخواست که در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی موجود است، تکمیل شود. اجزای اصلی دادخواست اعسار عبارتند از:

• مشخصات خواهان و خوانده: شامل نام، نام خانوادگی، نام پدر، کد ملی، نشانی کامل و کد پستی. (در دعوای اعسار، خواهان، کسی است که تقاضای اعسار دارد و خواندگان، شهودی هستند که خواهان معرفی می کند. در برخی رویه ها دادگاه عمومی نیز به عنوان خوانده دوم در نظر گرفته می شود.)
• موضوع خواسته: تقاضای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی پرونده [شماره پرونده اصلی در صورت موجود بودن یا موضوع دعوای اصلی].
• دلایل و مستندات: در این قسمت باید به صورت روشن به مدارک ارائه شده اشاره شود؛ مانند فهرست اموال و درآمد، شهادت شهود معرفی شده، گواهی عدم اشتغال/فیش حقوقی و ذکر مواد قانونی مرتبط (مانند ماده ۵۰۴ قانون آیین دادرسی مدنی).
• شرح خواسته: در این بخش باید به تفصیل وضعیت مالی خود و دلایل عدم توانایی در پرداخت هزینه های دادرسی را توضیح دهید. مهم است که این شرح با زبانی حقوقی و مستند به واقعیت باشد. می توانید به بیکاری، بیماری، داشتن عائله مندی زیاد، عدم دارایی قابل فروش و سایر مواردی که منجر به عسر مالی شما شده، اشاره کنید.

گام سوم: ثبت دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی

پس از تکمیل دادخواست و ضمایم آن، باید برای ثبت به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کنید. این مرحله شامل:

• مراجعه حضوری: خواهان باید شخصاً یا توسط وکیل خود به دفتر خدمات قضایی مراجعه کند.
• احراز هویت: با ارائه کارت ملی و شناسنامه.
• اسکن و بارگذاری مدارک: کلیه مدارک و مستندات آماده شده اسکن و در سامانه عدل ایران بارگذاری می شوند.
• پرداخت هزینه ثبت: هزینه ای اندک برای ثبت دادخواست اعسار (که معمولاً بسیار کمتر از هزینه دادرسی اصلی است) باید پرداخت شود. این هزینه متفاوت از هزینه دادرسی دعوای اصلی است.
• دریافت ابلاغیه: پس از ثبت، پیامکی حاوی شماره پرونده و تاریخ و شعبه رسیدگی کننده به خواهان ابلاغ می شود.

گام چهارم: جلسه رسیدگی و اهمیت حضور

پس از ثبت دادخواست، یک جلسه رسیدگی برای اعسار تعیین می شود. حضور خواهان در این جلسه و همچنین حضور شهود معرفی شده، از اهمیت بالایی برخوردار است:

• حضور خواهان: در این جلسه، قاضی از خواهان در مورد وضعیت مالی اش سؤالاتی خواهد پرسید و وی فرصت دارد تا دلایل عدم تمکن مالی خود را تشریح کند.
• حضور شهود: قاضی از شهود نیز به صورت جداگانه در مورد آگاهی آن ها از وضعیت مالی خواهان و جزئیات آن سؤال می کند. شهود باید آماده پاسخگویی صادقانه و مستدل باشند. عدم حضور شهود یا عدم آگاهی کافی آن ها می تواند منجر به رد دادخواست اعسار شود.
• ارائه دلایل تکمیلی: در صورت لزوم، خواهان می تواند مدارک یا توضیحاتی را که قبلاً ارائه نکرده بود، در این جلسه به دادگاه تقدیم کند.

گام پنجم: صدور رأی و آثار حقوقی آن

پس از استماع اظهارات خواهان و شهود و بررسی مدارک، دادگاه اقدام به صدور رأی می کند. این رأی می تواند به یکی از دو صورت زیر باشد:

• قبول دادخواست اعسار: در این صورت، خواهان از پرداخت هزینه های دادرسی معاف می شود و می تواند دعوای اصلی خود را بدون پرداخت این هزینه ها ادامه دهد. این حکم موقت است و در صورت تغییر وضعیت مالی خواهان، قابل بازنگری است.
• رد دادخواست اعسار: در این حالت، دادگاه ادعای اعسار را نپذیرفته و خواهان ملزم به پرداخت هزینه های دادرسی دعوای اصلی خواهد بود. خواهان حق دارد نسبت به رأی رد اعسار تجدیدنظرخواهی کند.

در صورت قبول اعسار، یک نسخه از حکم اعسار به خواهان ابلاغ می شود که می تواند با استناد به آن، سایر مراحل دادرسی را بدون پرداخت هزینه دنبال کند.

نمونه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی (با جزئیات و توضیحات تکمیلی)

در این بخش، سه نمونه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی ارائه می شود. این نمونه ها صرفاً برای آشنایی با ساختار و محتوای یک دادخواست اعسار طراحی شده اند و باید با توجه به شرایط خاص هر پرونده تکمیل و تنظیم گردند. به دلیل عدم امکان ارائه فایل های دانلودی، نمونه ها به صورت متنی کامل ارائه می شوند تا الگوبرداری از آن ها تسهیل شود.

نمونه شماره ۱: دادخواست اعسار از هزینه دادرسی (عمومی)

این نمونه برای مواردی است که خواهان قصد دارد همزمان با طرح دعوای اصلی یا پیش از آن، درخواست اعسار از کلیه هزینه های دادرسی (شامل هزینه ثبت دادخواست بدوی) را ارائه دهد.

بسمه تعالی

ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان [نام شهرستان]

با سلام و احترام؛

اینجانب [نام و نام خانوادگی خواهان] فرزند [نام پدر خواهان]، به شماره ملی [شماره ملی خواهان]، به نشانی کامل [نشانی کامل خواهان به همراه کد پستی و شماره تماس]، به استحضار عالی می رساند:

خواندگان:
1. آقای/خانم [نام و نام خانوادگی شاهد اول] فرزند [نام پدر شاهد اول]، به شماره ملی [شماره ملی شاهد اول]، به نشانی [نشانی کامل شاهد اول]
2. آقای/خانم [نام و نام خانوادگی شاهد دوم] فرزند [نام پدر شاهد دوم]، به شماره ملی [شماره ملی شاهد دوم]، به نشانی [نشانی کامل شاهد دوم]
(در برخی رویه ها، دادگاه عمومی حقوقی [نام شهرستان] نیز به عنوان خوانده دوم یا سوم درج می شود.)

موضوع خواسته:
درخواست صدور حکم اعسار از پرداخت کلیه هزینه های دادرسی (شامل هزینه ثبت دادخواست اصلی، کارشناسی، نشر آگهی و...) مربوط به پرونده اصلی به شماره [شماره پرونده اصلی در صورت موجود بودن و اگر اعسار پس از طرح دعوای اصلی باشد] با موضوع [موضوع دعوای اصلی، مثلاً: مطالبه مبلغ ۲۰۰ میلیون ریال بابت ثمن معامله].

دلایل و مستندات:
1. تصویر مصدق کارت ملی و شناسنامه اینجانب.
2. فهرست کامل اموال و درآمد اینجانب (ضمیمه دادخواست).
3. استشهادیه محلی به امضای شهود مطلع از وضعیت مالی اینجانب (ضمیمه دادخواست).
4. شهادت شهود معرفی شده (آقای/خانم [نام شاهد اول] و آقای/خانم [نام شاهد دوم]).
5. گواهی [عدم اشتغال به کار از اداره کار / فیش حقوقی با حقوق اندک / مدارک پزشکی مبنی بر عدم توانایی کار] (حسب مورد).
6. ماده ۵۰۴ و ۵۰۵ قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی.
7. مواد ۶ تا ۱۷ قانون اعسار.

شرح خواسته:
ریاست محترم،
اینجانب خواهان به دلیل [شرح دقیق وضعیت مالی، مثلاً: بیکاری طولانی مدت و عدم توانایی در یافتن شغل مناسب / بیماری صعب العلاج و عدم توانایی کار کردن / داشتن عائله مندی زیاد و هزینه های بالای زندگی و نداشتن هیچ گونه درآمد یا اموال منقول و غیرمنقول قابل فروش] قادر به پرداخت هزینه های دادرسی دعوای اصلی خود به موضوع [موضوع دعوای اصلی] نمی باشم.
همان طور که در فهرست اموال و درآمد اینجانب (که به پیوست تقدیم می گردد) نیز ملاحظه می فرمایید، هیچ گونه دارایی قابل توقیف یا درآمد کافی برای تأمین این هزینه ها در اختیار ندارم. شهود معرفی شده نیز از وضعیت معیشتی اینجانب به طور کامل مطلع می باشند و قادر به تأیید این موضوع هستند.
لذا، با عنایت به عدم تمکن مالی اینجانب و در راستای تضمین حق دسترسی به عدالت، مستنداً به مواد قانونی فوق الذکر، از محضر محترم دادگاه استدعا دارم با استماع شهادت شهود و بررسی مدارک موجود، حکم بر اعسار اینجانب از پرداخت کلیه هزینه های دادرسی پرونده مذکور صادر فرمایید.

با تشکر و تجدید احترام
نام و نام خانوادگی خواهان: [نام کامل خواهان]
امضاء:
تاریخ: [تاریخ روز]

نکات تکمیل هر بخش:

• مشخصات خواهان و خواندگان: اطلاعات باید کاملاً دقیق و مطابق با مدارک شناسایی باشد. حتماً آدرس دقیق و کد پستی را درج کنید.
• موضوع خواسته: باید به صراحت درخواست اعسار از هزینه دادرسی را مطرح کنید و اگر مربوط به پرونده ای در جریان است، شماره آن را ذکر کنید.
• دلایل و مستندات: تمامی مدارکی که پیوست دادخواست کرده اید و مواد قانونی مرتبط را لیست کنید.
• شرح خواسته: این بخش قلب دادخواست است. دلایل عدم تمکن مالی خود را با جزئیات و به شکل مستدل بیان کنید. از کلی گویی پرهیز کنید و واقعیت ها را بنویسید.

نمونه شماره ۲: دادخواست اعسار از هزینه دادرسی تجدیدنظرخواهی / واخواهی (با تغییرات لازم)

این نمونه زمانی کاربرد دارد که فرد قصد دارد نسبت به حکم صادر شده در دادگاه بدوی تجدیدنظرخواهی یا واخواهی کند، اما توانایی پرداخت هزینه های مربوط به این مرحله از دادرسی را ندارد.

بسمه تعالی

ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان [نام شهرستان صادرکننده حکم بدوی]

با سلام و احترام؛

اینجانب [نام و نام خانوادگی خواهان] فرزند [نام پدر خواهان]، به شماره ملی [شماره ملی خواهان]، به نشانی کامل [نشانی کامل خواهان به همراه کد پستی و شماره تماس]، در پرونده کلاسه [شماره کلاسه پرونده بدوی] مربوط به شعبه [شماره شعبه صادرکننده حکم بدوی]، خواهان/خوانده بوده ام که در خصوص دعوای [موضوع دعوای اصلی]، حکم به [خلاصه حکم صادر شده] صادر گردیده است.
همان طور که مستحضرید، اینجانب قصد تجدیدنظرخواهی/واخواهی نسبت به رأی قطعی/غیابی صادره به شماره دادنامه [شماره دادنامه] مورخ [تاریخ دادنامه] از شعبه [شماره شعبه صادرکننده حکم بدوی] آن دادگاه محترم را دارم.

خواندگان:
1. آقای/خانم [نام و نام خانوادگی شاهد اول] فرزند [نام پدر شاهد اول]، به شماره ملی [شماره ملی شاهد اول]، به نشانی [نشانی کامل شاهد اول]
2. آقای/خانم [نام و نام خانوادگی شاهد دوم] فرزند [نام پدر شاهد دوم]، به شماره ملی [شماره ملی شاهد دوم]، به نشانی [نشانی کامل شاهد دوم]

موضوع خواسته:
درخواست صدور حکم اعسار از پرداخت کلیه هزینه های دادرسی مرحله تجدیدنظرخواهی/واخواهی مربوط به پرونده کلاسه [شماره کلاسه پرونده بدوی] و دادنامه شماره [شماره دادنامه].

دلایل و مستندات:
1. تصویر مصدق کارت ملی و شناسنامه اینجانب.
2. تصویر مصدق دادنامه شماره [شماره دادنامه] مورخ [تاریخ دادنامه].
3. فهرست کامل اموال و درآمد اینجانب (ضمیمه دادخواست).
4. استشهادیه محلی به امضای شهود مطلع از وضعیت مالی اینجانب (ضمیمه دادخواست).
5. شهادت شهود معرفی شده (آقای/خانم [نام شاهد اول] و آقای/خانم [نام شاهد دوم]).
6. [سایر مدارک اثبات کننده عدم تمکن مالی، نظیر گواهی عدم اشتغال].
7. ماده ۵۰۴ و ۵۰۵ قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی.
8. مواد ۶ تا ۱۷ قانون اعسار.

شرح خواسته:
ریاست محترم،
اینجانب با احترام به عرض می رساند که با توجه به عدم تمکن مالی و وضعیت معیشتی دشوار اینجانب که پیشتر در پرونده کلاسه [شماره پرونده اصلی در صورت لزوم] نیز مطرح و ثابت شده است [یا اگر برای اولین بار است که اعسار مطرح می شود: با توجه به توضیحات ارائه شده در فهرست اموال و درآمد و شهادت شهود]، توانایی پرداخت هزینه های سنگین دادرسی مرحله تجدیدنظرخواهی/واخواهی از دادنامه شماره [شماره دادنامه] را ندارم.
لذا، جهت جلوگیری از تضییع حقوق و امکان پیگیری قانونی و استفاده از حق تجدیدنظرخواهی/واخواهی، مستنداً به قوانین فوق الذکر، از محضر محترم دادگاه استدعا دارم با بررسی وضعیت مالی اینجانب و استماع شهادت شهود معرفی شده، حکم بر اعسار اینجانب از پرداخت کلیه هزینه های دادرسی مرحله تجدیدنظرخواهی/واخواهی صادر فرمایید.

با تشکر و تجدید احترام
نام و نام خانوادگی خواهان: [نام کامل خواهان]
امضاء:
تاریخ: [تاریخ روز]

نکات تکمیل خاص این نوع دادخواست:

• مخاطب دادخواست: دادخواست اعسار از هزینه تجدیدنظرخواهی/واخواهی باید به دادگاهی ارائه شود که حکم بدوی را صادر کرده است.
• اشاره به دادنامه: حتماً شماره و تاریخ دادنامه مورد اعتراض و مرجع صادرکننده آن را دقیقاً ذکر کنید.
• شرح خواسته: به وضوح بیان کنید که عدم تمکن مالی شما مربوط به پرداخت هزینه های تجدیدنظرخواهی یا واخواهی است.

نمونه شماره ۳: دادخواست اعسار و تقسیط هزینه دادرسی (همزمان)

در برخی موارد، فرد ممکن است کاملاً معسر نباشد، اما توانایی پرداخت یکباره تمامی هزینه های دادرسی را نیز نداشته باشد. در این حالت، می تواند همزمان با درخواست اعسار، تقاضای تقسیط باقیمانده هزینه ها را نیز مطرح کند.

بسمه تعالی

ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان [نام شهرستان]

با سلام و احترام؛

اینجانب [نام و نام خانوادگی خواهان] فرزند [نام پدر خواهان]، به شماره ملی [شماره ملی خواهان]، به نشانی کامل [نشانی کامل خواهان به همراه کد پستی و شماره تماس]، به استحضار عالی می رساند:

خواندگان:
1. آقای/خانم [نام و نام خانوادگی شاهد اول] فرزند [نام پدر شاهد اول]، به شماره ملی [شماره ملی شاهد اول]، به نشانی [نشانی کامل شاهد اول]
2. آقای/خانم [نام و نام خانوادگی شاهد دوم] فرزند [نام پدر شاهد دوم]، به شماره ملی [شماره ملی شاهد دوم]، به نشانی [نشانی کامل شاهد دوم]

موضوع خواسته:
درخواست صدور حکم اعسار از پرداخت قسمتی از هزینه های دادرسی و تقسیط مابقی آن مربوط به پرونده اصلی به شماره [شماره پرونده اصلی در صورت موجود بودن یا موضوع دعوای اصلی] با موضوع [موضوع دعوای اصلی].

دلایل و مستندات:
1. تصویر مصدق کارت ملی و شناسنامه اینجانب.
2. فهرست کامل اموال و درآمد اینجانب (ضمیمه دادخواست).
3. استشهادیه محلی به امضای شهود مطلع از وضعیت مالی اینجانب (ضمیمه دادخواست).
4. شهادت شهود معرفی شده (آقای/خانم [نام شاهد اول] و آقای/خانم [نام شاهد دوم]).
5. [سایر مدارک اثبات کننده عدم تمکن مالی].
6. ماده ۵۰۴ و ۵۰۵ قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی.
7. مواد ۶ تا ۱۷ قانون اعسار.

شرح خواسته:
ریاست محترم،
اینجانب خواهان به دلیل [شرح دقیق وضعیت مالی، مثلاً: داشتن درآمد محدود و هزینه های بالای زندگی / وجود بدهی های متعدد و سنگین / بیماری و نیاز به هزینه های درمانی]، هرچند دارای حداقل امکانات معیشتی می باشم، اما توانایی پرداخت یکجای کلیه هزینه های دادرسی پرونده اصلی خود به موضوع [موضوع دعوای اصلی] را ندارم.
همان طور که از فهرست اموال و درآمد اینجانب و شهادت شهود محترم نیز استنباط می گردد، با وجود تلاش فراوان، تأمین یکباره این هزینه ها خارج از توان مالی اینجانب می باشد.
لذا، مستنداً به مواد قانونی فوق الذکر، از محضر محترم دادگاه استدعا دارم با بررسی وضعیت مالی اینجانب و استماع شهادت شهود معرفی شده، حکم بر اعسار اینجانب از پرداخت قسمتی از هزینه های دادرسی و تقسیط مابقی آن در اقساط [مثلاً: ماهانه/دو ماهانه] و به مبلغ [پیشنهاد مبلغ هر قسط] ریال صادر فرمایید.

با تشکر و تجدید احترام
نام و نام خانوادگی خواهان: [نام کامل خواهان]
امضاء:
تاریخ: [تاریخ روز]

نکات تکمیل خاص این نوع دادخواست:

• شرح خواسته: در این دادخواست باید به تفصیل توضیح دهید که چرا توانایی پرداخت یکجا را ندارید، اما می توانید به صورت اقساطی پرداخت کنید.
• پیشنهاد اقساط: می توانید در دادخواست خود پیشنهاد تعداد و مبلغ اقساط را ارائه دهید، اما تصمیم نهایی با دادگاه است.

توصیه می شود قبل از تنظیم و ثبت نهایی هر یک از این نمونه ها، حتماً با یک وکیل متخصص مشورت نمایید تا دادخواست شما به طور دقیق و متناسب با شرایط پرونده شما تنظیم شود.

نکات حقوقی مهم و کلیدی که باید بدانید

فهم صحیح از نکات حقوقی مرتبط با اعسار از هزینه دادرسی می تواند از بروز اشتباهات رایج جلوگیری کرده و فرآیند دادخواهی را برای معسر هموارتر سازد.

آثار حقوقی قبول یا رد دادخواست اعسار

تصمیم دادگاه مبنی بر قبول یا رد دادخواست اعسار، دارای آثار حقوقی مهمی است:

• آثار قبول دادخواست اعسار:
  1. معافیت از پرداخت هزینه دادرسی: مهم ترین اثر، معافیت خواهان از پرداخت هزینه های دادرسی مربوط به دعوای اصلی یا مرحله ای است که برای آن اعسار درخواست شده است. این معافیت شامل هزینه های ثبت دادخواست، کارشناسی، نشر آگهی و… می شود.
  2. لزوم تعیین وکیل معاضدتی: در برخی موارد (مانند دعاوی کیفری یا در صورت نیاز دادگاه)، دادگاه می تواند از کانون وکلای دادگستری درخواست معرفی وکیل معاضدتی (رایگان) برای معسر نماید.
  3. موقت بودن معافیت: حکم اعسار تا زمانی معتبر است که وضعیت مالی معسر تغییری نکند. اگر معسر تمکن مالی پیدا کند، ملزم به پرداخت هزینه های معاف شده خواهد بود.
• آثار رد دادخواست اعسار:
  1. الزام به پرداخت هزینه دادرسی: خواهان مکلف به پرداخت کلیه هزینه های دادرسی خواهد بود. در صورت عدم پرداخت، دادخواست اصلی او رد خواهد شد.
  2. تجدیدنظرخواهی از رأی رد اعسار: رأی دادگاه در خصوص رد اعسار، قابل تجدیدنظرخواهی است و خواهان می تواند از این حق استفاده کند.

امکان اعتراض به رأی اعسار (تجدیدنظرخواهی و فرجام خواهی)

رأی صادره توسط دادگاه در خصوص دادخواست اعسار، نهایی و قطعی نیست و قابل اعتراض می باشد:

• تجدیدنظرخواهی: هر یک از طرفین دعوای اعسار (خواهان اعسار یا خوانده اعسار، یعنی شهود یا دادگاهی که در برخی رویه ها خوانده است) که به رأی دادگاه بدوی در خصوص اعسار معترض باشند، می توانند ظرف مهلت مقرر قانونی (معمولاً ۲۰ روز برای افراد مقیم ایران و دو ماه برای مقیمین خارج از کشور) نسبت به آن تجدیدنظرخواهی کنند. مرجع رسیدگی به این تجدیدنظرخواهی، دادگاه تجدیدنظر استان است.
• فرجام خواهی: رأی دادگاه تجدیدنظر نیز در موارد خاص و محدودی، ممکن است قابل فرجام خواهی در دیوان عالی کشور باشد. این مرحله بیشتر به ایرادات شکلی و نقض قوانین موضوعی مربوط می شود.

موارد و شرایطی که ادعای اعسار ممکن است پذیرفته نشود

علی رغم هدف حمایت از دسترسی به عدالت، در برخی شرایط، ادعای اعسار پذیرفته نخواهد شد:

• کتمان اموال یا درآمدهای واقعی: اگر خواهان در ارائه فهرست اموال و درآمد خود صداقت نداشته باشد و بعداً مشخص شود که دارایی یا درآمد پنهانی داشته است.
• عدم کفایت شهادت شهود: اگر شهود شرایط قانونی (مثل عادل بودن یا مطلع بودن از وضعیت مالی) را نداشته باشند، یا اظهارات آن ها در دادگاه متناقض و غیرقابل اعتماد تشخیص داده شود.
• عدم ارائه مدارک کافی: عدم ارائه مدارک لازم یا ارائه مدارک ناقص که نتواند عدم تمکن مالی را به نحو قانع کننده ای اثبات کند.
• وجود اموال قابل توقیف: اگر خواهان دارای اموالی باشد که جزو مستثنیات دین محسوب نمی شوند و ارزش آن ها برای پوشش هزینه های دادرسی کافی باشد.

تغییر وضعیت مالی خواهان پس از اعسار و تکلیف قانونی آن

قبول دادخواست اعسار به معنای معافیت دائمی از پرداخت هزینه ها نیست. اگر خواهان پس از صدور حکم اعسار، تمکن مالی پیدا کند (مثلاً به شغلی با درآمد مناسب دست یابد یا ارثی به او برسد)، مکلف است که این تغییر وضعیت را به اطلاع دادگاه برساند. در این صورت، معافیت او از هزینه ها لغو شده و ملزم به پرداخت هزینه هایی می شود که قبلاً از آن معاف شده بود. عدم اطلاع رسانی و سوءاستفاده از حکم اعسار می تواند تبعات حقوقی از جمله اتهام کتمان حقیقت و تقلب در دادگاه را به دنبال داشته باشد.

هزینه هایی که اعسار شامل آن ها نمی شود

اعسار از هزینه دادرسی، تمامی هزینه های مربوط به یک دعوا را پوشش نمی دهد. مهم ترین مواردی که معمولاً مشمول حکم اعسار نمی شوند، عبارتند از:

• حق الوکاله وکیل خصوصی: اعسار از هزینه دادرسی، شامل حق الوکاله وکیل خصوصی نمی شود. اگر خواهان تمایل به استفاده از وکیل خصوصی داشته باشد، باید حق الوکاله او را خودش پرداخت کند. البته، در صورت نیاز به وکیل، می تواند درخواست وکیل معاضدتی (رایگان) از کانون وکلا یا مرکز وکلای قوه قضائیه نماید.
• هزینه های جانبی غیرمستقیم: برخی هزینه های جانبی که مستقیماً جزء هزینه های دادرسی محسوب نمی شوند (مانند هزینه رفت و آمد به دادگاه، کپی برداری اضافی از مدارک برای مصارف شخصی و…)، مشمول حکم اعسار نیستند.

بنابراین، فرد معسر باید در خصوص این هزینه ها، تدابیر مالی لازم را بیندیشد.

جدول مقایسه ای اعسار از هزینه دادرسی و اعسار از محکوم به

ویژگی	اعسار از هزینه دادرسی	اعسار از محکوم به
موضوع	عدم توانایی پرداخت هزینه های قانونی دادرسی (ثبت دادخواست، کارشناسی و…)	عدم توانایی پرداخت مبلغی که به موجب حکم قطعی دادگاه محکوم شده است.
زمان طرح	قبل یا همزمان با طرح دعوای اصلی، یا در هر مرحله از دادرسی تا پیش از صدور حکم نهایی.	پس از صدور حکم قطعی و در مرحله اجرای احکام.
هدف	تضمین دسترسی به عدالت و امکان طرح دعوا.	جلوگیری از زندانی شدن بدهکاران و امکان تقسیط بدهی.
مبنای قانونی اصلی	ماده ۵۰۴ ق.آ.د.م و قانون اعسار.	ماده ۶ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی و قانون اعسار.
اثر در صورت قبول	معافیت از پرداخت هزینه های دادرسی.	امکان تقسیط محکوم به یا معافیت از پرداخت تا زمان تمکن مالی.

نتیجه گیری

دادخواست اعسار از هزینه دادرسی ابزاری حیاتی در نظام حقوقی ایران است که به افراد فاقد تمکن مالی امکان می دهد تا از حق بنیادین خود برای دسترسی به عدالت استفاده کنند. درک صحیح از مفهوم، شرایط، مدارک لازم و مراحل این فرآیند حقوقی، برای موفقیت در پیگیری دعوای اعسار ضروری است.

همان طور که تشریح شد، از تهیه دقیق و صادقانه فهرست اموال و درآمد تا معرفی شهود مطلع و تکمیل صحیح دادخواست، هر گام نیازمند دقت فراوان است. توجه به نکات حقوقی کلیدی و شناخت تفاوت های اعسار از هزینه دادرسی با اعسار از محکوم به، به جلوگیری از سردرگمی و اشتباهات رایج کمک شایانی می کند. اگرچه این مقاله یک راهنمای جامع را ارائه می دهد، اما پیچیدگی های هر پرونده می تواند متفاوت باشد و گاهی نیاز به راهنمایی های تخصصی تری را ایجاب می کند. برای اطمینان از تنظیم دقیق و صحیح دادخواست اعسار خود و دریافت راهنمایی های تخصصی متناسب با پرونده شما، همواره توصیه می شود با وکلای مجرب و متخصص در حوزه حقوقی مشورت نمایید.